ATP: Enerjinin Para Birimi sayfasının kaynağını görüntüle

<span id="enerji-ve-metabolizmada-adenozin-trifosfat-hayatın-evrensel-enerji-birimi"></span>
= Enerji ve Metabolizmada Adenozin Trifosfat: Hayatın Evrensel Enerji Birimi =

<span id="giriş"></span>
== Giriş ==

Hücresel düzeyde var olan tüm sistemlerin, yapılarının idamesi, çoğalma, hareket ve çevreye yanıt verme gibi temel faaliyetleri sürdürebilmesi, kesintisiz bir enerji akışına mutlak surette bağlıdır.<sup>1</sup> Canlı sistemlerin devamlılığı için gerekli olan bu enerji, besinlerdeki kimyasal potansiyel veya güneş ışığı gibi ham formlarından dönüştürülerek, hücrenin anlık ihtiyaçlarına cevap verebilecek standart, taşınabilir ve kullanılabilir bir forma dönüştürülmek zorundadır.<sup>3</sup> Bilinen tüm yaşam formlarında bu evrensel enerji birimi veya &quot;moleküler para birimi&quot; rolü, Adenozin Trifosfat (ATP) olarak isimlendirilen bir molekül ile gerçekleştirilmektedir.<sup>1</sup> ATP, enerjiyi metabolik reaksiyonlardan alıp, enerji gerektiren sayısız hücresel makineye taşıyan bir aracı olarak, hayatın biyokimyasal ekonomisinde merkezi bir konuma yerleştirilmiştir.

Bu rapor, ATP molekülünün kimyasal yapısını, sentez ve hidroliz mekanizmalarını, bu mekanizmalarla paketlenen enerjinin hücresel işlerde nasıl kullanıldığını ve bu karmaşık sistemin altında yatan hassas düzen ve kontrol mekanizmalarını, en güncel bilimsel veriler ışığında ve belirtilen felsefi-dilbilimsel çerçeveye bağlı kalarak analiz etmeyi amaçlamaktadır.

<span id="bilimsel-açıklama-ve-güncel-bulgular"></span>
== Bilimsel Açıklama ve Güncel Bulgular ==

<span id="temel-kavramlar-atp-molekülünün-kimyası-ve-enerjetik-temelleri"></span>
=== Temel Kavramlar: ATP Molekülünün Kimyası ve Enerjetik Temelleri ===

<span id="moleküler-yapı-hassas-bir-tertip"></span>
==== Moleküler Yapı: Hassas Bir Tertip ====

ATP, bir nükleotit trifosfat olarak, üç temel bileşenin belirli bir düzen içinde bir araya getirilmesiyle tertip edilmiş bir moleküldür: (1) bir azotlu baz olan adenin, (2) beş karbonlu bir şeker olan riboz ve (3) birbirine seri halde bağlanmış üç fosfat grubu.<sup>6</sup> Bu fosfat grupları, riboz şekerine en yakından en uzağa doğru alfa (α), beta (β) ve gama (γ) olarak etiketlenir.<sup>5</sup> Bu üç bileşenin, molekülün fonksiyonunu tam olarak yerine getirebilmesi için gereken geometrik ve kimyasal düzen içinde birleştirilmiş olması esastır. Adenin ve ribozun teşkil ettiği &quot;adenozin&quot; kısmı bir iskele görevi görürken, molekülün asıl enerjetik işlevi trifosfat zincirinde konumlandırılmıştır.<sup>5</sup>

<span id="yüksek-enerjili-fosfoanhidrit-bağlarının-doğası"></span>
==== &quot;Yüksek Enerjili&quot; Fosfoanhidrit Bağlarının Doğası ====

ATP'nin enerji taşıma kapasitesi, sıklıkla &quot;yüksek enerjili bağlar&quot; olarak adlandırılan, fosfat grupları arasındaki fosfoanhidrit bağlarında depolanan kimyasal potansiyelden kaynaklanır.<sup>8</sup> Ancak bu ifade, bağın kendiliğinden kolayca koptuğu anlamına gelmez. Aksine, ATP'nin su varlığında ADP (Adenozin Difosfat) ve inorganik fosfata (Pi) hidroliz reaksiyonunun, termodinamik açıdan neden oldukça elverişli (ekzergonik, Gibbs serbest enerji değişimi, ΔG≈−30.5 kJ/mol) olduğunu açıklayan birkaç temel kimyasal gerekçe bulunmaktadır <sup>1</sup>:

* '''Elektrostatik İtme:''' Trifosfat zinciri üzerindeki negatif yüklü oksijen atomları, birbirlerine yakın konumda bulunduklarından dolayı güçlü bir itme kuvveti uygular. Bu elektrostatik gerilim, ATP molekülünü, hidroliz ürünleri olan ADP ve Pi'ye kıyasla daha az kararlı bir hale getirir.<sup>9</sup>
* '''Rezonans Kararlılığı:''' Hidroliz sonrasında ortaya çıkan ADP ve özellikle Pi molekülleri, elektronlarını daha fazla atom arasında paylaştırarak daha çok sayıda rezonans yapısı oluşturabilir. Bu durum, ürünlerin reaktan olan ATP'ye göre daha kararlı (daha düşük enerjili) olmasını sağlar.<sup>9</sup>
* '''Entropi ve Solvasyon Artışı:''' Tek bir ATP molekülünün iki ayrı moleküle (ADP ve Pi) ayrışması, sistemin düzensizliğini, yani entropisini artırır. Ayrıca, ortaya çıkan ürünler su molekülleri tarafından daha etkin bir şekilde çevrelenir (solvasyon). Bu faktörler, reaksiyonun termodinamik olarak ürünler yönünde ilerlemesini destekler.<sup>9</sup>

<span id="atpadp-döngüsü-metabolik-denge-mekanizması"></span>
==== ATP/ADP Döngüsü: Metabolik Denge Mekanizması ====

Hücredeki enerji transferi, esasen dinamik bir döngü üzerine kurulmuştur: ATP'nin ADP ve Pi'ye hidrolizi (defosforilasyon) ile enerji salınır ve hücresel işlerde kullanılır. Tersi reaksiyonda ise besinlerin yıkımından (katabolizma) elde edilen enerji kullanılarak ADP ve Pi'den yeniden ATP sentezlenir (fosforilasyon).<sup>3</sup> Bu kesintisiz ATP/ADP döngüsü, katabolik (enerji üreten) ve anabolik (enerji tüketen) yollar arasında bir &quot;döner kapı&quot; veya &quot;boru hattı&quot; işlevi görerek, enerjinin israf edilmeden ihtiyaç duyulan süreçlere verimli bir şekilde aktarılmasını sağlar.<sup>3</sup> Bu döngünün hızı dikkat çekicidir; örneğin, aktif bir kas hücresindeki tüm ATP havuzunun bir dakikadan daha kısa bir sürede tamamen yenilendiği hesaplanmıştır.<sup>3</sup>

Bu döngünün basit bakterilerden insana kadar bilinen tüm canlılarda temel enerji transfer mekanizması olarak kullanılması, onun evrensel bir işletim prensibi olduğuna işaret eder.<sup>4</sup> Canlılığın devamı için farklı kaynaklardan (glukoz, yağlar, güneş ışığı) gelen enerjinin, metabolik süreçlerde genel kabul gören standart bir birime dönüştürülmesi zorunludur. ATP molekülünün kimyasal yapısı (orta düzeyde kararlılığı, kontrollü hidrolizi ve spesifik enerji miktarı), bu rol için son derece uygun bir yapı sergiler. Çok kararlı bir molekül olsaydı enerji kolayca salınamazdı; çok kararsız olsaydı ise depolanamaz ve kontrol edilemezdi. Bu hassas ayar, yaşamın temelindeki enerji yönetim sisteminin, son derece verimli ve optimize edilmiş bir çözüme dayandığını göstermektedir.

<span id="atp-sentez-mekanizmaları-enerjinin-paketlenmesi"></span>
=== ATP Sentez Mekanizmaları: Enerjinin Paketlenmesi ===

ADP'nin yeniden fosforillenerek ATP'ye dönüştürülmesi, temelde iki ana mekanizma ile gerçekleştirilir.

<span id="substrat-düzeyinde-fosforilasyon"></span>
==== Substrat Düzeyinde Fosforilasyon ====

Bu mekanizmada, yüksek enerjili bir fosfat grubu, bir substrat molekülünden doğrudan ADP'ye aktarılır. Bu süreç, özellikle sitozolde gerçekleşen glikoliz gibi metabolik yolların bir parçasıdır.<sup>13</sup> Hızlı bir ATP üretim yolu olmasına rağmen, toplam enerji verimi diğer mekanizmaya göre daha düşüktür.

<span id="oksidatif-fosforilasyon-büyük-ölçekli-enerji-üretim-tesisi"></span>
==== Oksidatif Fosforilasyon: Büyük Ölçekli Enerji Üretim Tesisi ====

Ökaryotik hücrelerde ATP üretiminin büyük çoğunluğu (%90'dan fazlası), mitokondrinin iç zarına yerleştirilmiş olan bu karmaşık sistem aracılığıyla sağlanır.<sup>15</sup> Süreç, birbiriyle entegre çalışan birkaç ana aşamadan oluşur:

# '''Elektron Taşıma Zinciri (ETZ):''' Glukoz ve yağ asitleri gibi besinlerin oksidasyonundan elde edilen yüksek enerjili elektronlar, NADH ve FADH2 gibi taşıyıcı moleküller aracılığıyla mitokondri iç zarındaki bir dizi protein kompleksine teslim edilir. Elektronlar, bu zincir boyunca bir kompleksten diğerine aktarılır.<sup>17</sup>
# '''Proton Pompalanması:''' Elektronların ETZ'deki akışı sırasında kademeli olarak açığa çıkan enerji, protonları (H+) mitokondriyal matristen zarlar arası boşluğa pompalamak için kullanılır. Bu işlem, zarın iki tarafı arasında bir elektrokimyasal gradyan (proton-motive force) oluşturur.<sup>16</sup>
# '''Kemiosmoz ve ATP Sentaz:''' Zarlar arası boşlukta biriken protonlar, bu gradyanın potansiyel enerjisiyle, ATP sentaz adı verilen moleküler bir türbin/motor aracılığıyla matrise geri akmaya yönlendirilir. Protonların bu akışı, ATP sentazın bir parçasının fiziksel olarak dönmesine neden olur. Bu mekanik dönme enerjisi, enzimin diğer bir bölümü tarafından ADP ve Pi'yi birleştirerek büyük miktarlarda ATP sentezlemek için kullanılır.<sup>19</sup>

<span id="atpnin-kullanımı-enerjinin-hücresel-işlerde-serbest-bırakılması"></span>
=== ATP'nin Kullanımı: Enerjinin Hücresel İşlerde Serbest Bırakılması ===

Sentezlenen ATP, hücre içinde ihtiyaç duyulan sayısız sürece enerji sağlamak üzere taşınır.

<span id="aktif-taşıma-sodyum-potasyum-pompası-örneği"></span>
==== Aktif Taşıma: Sodyum-Potasyum Pompası Örneği ====

Hücreler, sinir iletimi ve hacim kontrolü gibi hayati fonksiyonlar için iyon konsantrasyonlarını zarın iki tarafında belirli bir dengesizlikte tutmak zorundadır. Bu, iyonların konsantrasyon gradyanlarının tersi yönde, yani enerji harcanarak taşınmasını gerektirir.<sup>21</sup> Sodyum-Potasyum (Na+/K+) pompası bu sürecin en bilinen örneklerinden biridir ve çalışma mekanizması ATP hidrolizine doğrudan bağlıdır <sup>23</sup>:

# Pompa, hücre içindeki 3 Na+ iyonuna yüksek bir ilgi (afinite) göstererek bağlanır.
# Bir ATP molekülü pompaya bağlanır ve hidrolize uğrar. Bu sırada gama fosfat grubu, pompanın bir aspartat amino asidine kovalent olarak bağlanır (fosforilasyon). Bu olay, ADP'nin serbest kalmasıyla sonuçlanır.<sup>23</sup>
# Fosforilasyon, pompada bir şekilsel (konformasyonel) değişikliği tetikler. Pompa, hücre dışına doğru açılır ve Na+ iyonlarına olan ilgisi azalır.
# Bu yeni şekilde, 3 Na+ iyonu hücre dışına salınır. Aynı zamanda pompanın hücre dışındaki 2 K+ iyonuna olan ilgisi artar ve bu iyonları bağlar.<sup>21</sup>
# K+ iyonlarının bağlanması, pompanın defosforilasyonunu (fosfat grubunun ayrılmasını) tetikler.
# Fosfat grubunun ayrılmasıyla pompa orijinal şekline geri döner. Bu durumda K+ iyonlarına olan ilgisi azalır ve 2 K+ iyonu hücre içine salınır. Döngü böylece yeniden başlamaya hazır hale gelir.<sup>21</sup>

Bu mekanizma, ATP hidrolizinin sadece rastgele bir enerji salınımı olmadığını gösterir. Bir fosfat grubunun proteine aktarılması, aslında &quot;şekil değiştir&quot; komutunu içeren bir bilgi aktarımıdır. ATP, enerjiyi, belirli bir yapısal değişikliği tetikleyecek ve dolayısıyla belirli bir işi (iyonları zıt yönlerde taşıma) yaptıracak şekilde, son derece spesifik bir kimyasal modifikasyon (fosforilasyon) formunda hedefe teslim eder. Bu, enerjinin bilgiye ve sıralı bir eyleme dönüştürülmesinin zarif bir örneğidir.

<span id="mekanik-iş-kas-kasılması-döngüsü"></span>
==== Mekanik İş: Kas Kasılması Döngüsü ====

Kas kasılması, aktin (ince filament) ve miyozin (kalın filament) adı verilen protein filamentlerinin, ATP'den sağlanan enerjiyle birbiri üzerinde kaymasıyla gerçekleşen bir süreçtir.<sup>26</sup> Bu hareket, çapraz köprü (cross-bridge) döngüsü olarak bilinen ve ATP'ye bağımlı olan sıralı adımlarla meydana gelir <sup>28</sup>:

# '''Ayrılma:''' Bir ATP molekülünün miyozin başına bağlanması, miyozinin aktin filamentinden ayrılmasına neden olur. ATP yokluğunda bu ayrılma gerçekleşemez ve kas kasılı kalır (ölüm sertliği, rigor mortis).<sup>26</sup>
# '''Kurulma:''' Miyozin başındaki ATPaz enzimi, bağlanan ATP'yi ADP ve Pi'ye hidrolize eder. Bu hidrolizden açığa çıkan enerji, miyozin başının &quot;kurulmuş&quot; veya yüksek enerjili bir konformasyona geçmesi için kullanılır. ADP ve Pi bu aşamada miyozin başında bağlı kalır.<sup>28</sup>
# '''Bağlanma:''' Sinirsel bir uyarıyla kalsiyum iyonlarının (Ca2+) serbest kalması, aktin üzerindeki bağlanma bölgelerinin açığa çıkmasını sağlar. Kurulmuş haldeki miyozin başı, aktin üzerindeki bu bölgeye bağlanır.<sup>26</sup>
# '''Güç Vuruşu:''' Pi'nin miyozin başından ayrılması, &quot;güç vuruşu&quot; (power stroke) olarak adlandırılan olayı tetikler. Miyozin başı, düşük enerjili konumuna geri dönerken aktin filamentini sarkomerin merkezine doğru çeker. Bu, kasılmanın temel hareketidir.<sup>28</sup>
# '''ADP'nin Salınımı:''' Güç vuruşunun sonunda ADP de miyozin başından ayrılır. Miyozin, yeni bir ATP molekülü bağlanana kadar aktine sıkıca bağlı kalır ve döngü tekrarlanmaya hazırdır.<sup>29</sup>

<span id="biyosentez-ve-sinyalizasyon-atpnin-çok-yönlü-rolü"></span>
==== Biyosentez ve Sinyalizasyon: ATP'nin Çok Yönlü Rolü ====

ATP'nin görevleri enerji transferi ve mekanik işle sınırlı değildir; aynı zamanda biyosentez ve sinyal iletimi gibi temel süreçlerde de merkezi roller üstlenir.

<ul>
<li><p>'''DNA ve RNA Sentezi:''' ATP, bu süreçlerde ikili bir rol oynar. İlk olarak, nükleotitlerin polimer zincirlerine eklenmesi için gereken enerjiyi sağlayan bir yakıttır. İkinci olarak, ATP'nin kendisi, RNA polimeraz tarafından doğrudan RNA zincirine eklenen dört temel yapı taşı monomerinden biridir.<sup>30</sup> DNA sentezinde kullanılmak üzere ise, ATP'nin riboz şekeri bir oksijen atomunu kaybederek deoksiriboz formuna (dATP) dönüştürülür ve bu şekilde yapı taşı olarak kullanılır.<sup>20</sup></p></li>
<li><p>'''Hücre İçi Sinyalizasyon:''' ATP, protein kinaz adı verilen enzimler için evrensel bir fosfat donörüdür. Kinazlar, ATP'den aldıkları bir fosfat grubunu hedef proteinlere aktararak (fosforilasyon) bu proteinlerin aktivitelerini, konumlarını veya diğer moleküllerle etkileşimlerini değiştirirler. Bu mekanizma, hücre büyümesi, farklılaşması ve metabolizma gibi sayısız süreci yöneten sinyal kaskadlarının temelini oluşturur.<sup>1</sup></p></li>
<li><p>'''Hücre Dışı Sinyalizasyon (Nörotransmisyon):''' Son yıllardaki araştırmalar, ATP'nin hücre dışına salınarak hem merkezi hem de periferik sinir sisteminde bir sinyal molekülü (nörotransmitter/nöromodülatör) olarak da işlev gördüğünü ortaya koymuştur.<sup>34</sup> Sinir uçlarından veya glial hücrelerden salınan ATP, komşu hücrelerin yüzeyindeki P2X (iyon kanalı) ve P2Y (G-proteini kenetli) gibi özel purinerjik reseptörlere bağlanır. Bu etkileşim, hızlı sinaptik iletim, kalsiyum sinyalizasyonu, iltihabi yanıtlar ve ağrı hissinin modülasyonu gibi çeşitli hücresel yanıtlara aracılık eder.<sup>37</sup></p>
{| class="wikitable"
|-
| style="text-align: left;"| Fonksiyon Kategorisi
| style="text-align: left;"| Spesifik Süreç/Örnek
| style="text-align: left;"| ATP'nin Rolünün Açıklaması
|-
| style="text-align: left;"| '''Enerji Transferi'''
| style="text-align: left;"| Endergonik reaksiyonların sürdürülmesi
| style="text-align: left;"| Hidroliz ile açığa çıkan serbest enerjinin, termodinamik olarak elverişsiz reaksiyonlarla eşleştirilmesi <sup>3</sup>
|-
| style="text-align: left;"| '''Mekanik İş'''
| style="text-align: left;"| Kas kasılması
| style="text-align: left;"| Miyozinin aktinden ayrılması ve güç vuruşu için &quot;kurulması&quot; <sup>28</sup>
|-
| style="text-align: left;"| '''Aktif Taşıma'''
| style="text-align: left;"| Na+/K+ Pompası
| style="text-align: left;"| Pompanın fosforilasyonu ile iyonların taşınmasını sağlayan konformasyonel değişimin tetiklenmesi <sup>21</sup>
|-
| style="text-align: left;"| '''Biyosentez'''
| style="text-align: left;"| DNA ve RNA Sentezi
| style="text-align: left;"| Hem reaksiyon için enerji kaynağı olması hem de RNA için doğrudan yapı taşı (monomer) olması <sup>31</sup>
|-
| style="text-align: left;"| '''Hücre İçi Sinyal'''
| style="text-align: left;"| Protein Fosforilasyonu
| style="text-align: left;"| Protein kinazlar için evrensel fosfat donörü olarak görev yaparak sinyal yolaklarını düzenlemesi <sup>1</sup>
|-
| style="text-align: left;"| '''Hücre Dışı Sinyal'''
| style="text-align: left;"| Nörotransmisyon
| style="text-align: left;"| Purinerjik reseptörleri aktive ederek sinaptik iletimi ve glial hücre fonksiyonlarını modüle etmesi <sup>35</sup>
|}
</li></ul>

''Tablo 1: ATP'nin hücresel fonksiyonlardaki çok yönlü rollerini özetlemektedir. ATP'nin sadece bir enerji molekülü olmadığı, aynı zamanda mekanik, taşıma, biyosentetik ve sinyalizasyon gibi çok çeşitli alanlarda görevli olduğu görülmektedir.''

<span id="metabolik-düzenleme-hücresel-enerji-dengesinin-kontrolü"></span>
=== Metabolik Düzenleme: Hücresel Enerji Dengesinin Kontrolü ===

Hücre, enerji durumunu hassas bir şekilde izleyen ve ATP üretimini anlık talebi karşılayacak şekilde ayarlayan karmaşık geri bildirim (feedback) kontrol sistemleriyle donatılmıştır.<sup>16</sup> Bu, bir şehrin elektrik şebekesinin, tüketimdeki dalgalanmalara göre santrallerin üretimini anlık olarak ayarlamasına benzetilebilir.

* '''ATP/ADP Oranının Sensör Rolü:''' Hücre içindeki ATP ve ADP konsantrasyonlarının oranı, hücrenin enerji yükünün birincil göstergesi olarak işlev görür.<sup>6</sup>
** '''Düşük Oran (Yüksek ADP):''' Enerji talebi arttığında ATP hidrolize uğrar ve ADP seviyesi yükselir. Yüksek ADP konsantrasyonu, bir &quot;enerji açığı&quot; sinyali olarak görev yapar. Bu sinyal, glikolizin anahtar düzenleyici enzimi olan fosfofruktokinaz gibi enzimleri allosterik olarak aktive ederek ATP üreten yolları hızlandırır.<sup>6</sup>
** '''Yüksek Oran (Yüksek ATP):''' Enerji arzı talebi aştığında ise ATP seviyesi yükselir. Yüksek ATP konsantrasyonu, bir &quot;enerji fazlası&quot; sinyali olarak, aynı enzimleri inhibe eder ve ATP üretimini yavaşlatır.<sup>1</sup>

Bu mekanizma, basit kimyasal konsantrasyonların bilgiye dönüştürüldüğü ve bu bilginin, önceden belirlenmiş hedefleri (enzimleri) modüle ederek bütün bir sistemin davranışını (metabolizmayı) yönettiği, son derece akıllı bir geri bildirim ağıdır. ATP/ADP oranı, &quot;enerji seviyemiz ne durumda?&quot; sorusunun kimyasal cevabıdır ve bu cevap, metabolik yolların &quot;hızını artır&quot; veya &quot;yavaşlat&quot; gibi makro düzeyde komutlara dönüştürülür.

<ul>
<li><p>'''AMPK (AMP-aktive protein kinaz) Sistemi:''' Ciddi enerji stresi durumlarında, ADP molekülleri de birbirleriyle reaksiyona girerek bir ATP ve bir AMP (Adenozin Monofosfat) molekülü oluşturur. Bu durumda yükselen AMP seviyeleri, ana enerji sensörü olan AMPK'yi aktive eder. Aktif AMPK, ATP üreten katabolik yolları (glikoliz, yağ asidi oksidasyonu gibi) uyarırken, ATP tüketen anabolik yolları (protein ve yağ sentezi gibi) güçlü bir şekilde inhibe eder. Bu sayede hücresel enerji dengesi yeniden kurulmaya çalışılır.<sup>6</sup></p>
{| class="wikitable"
|-
| style="text-align: left;"| Düzenleyici Sinyal
| style="text-align: left;"| Algılayıcı Enzim/Protein
| style="text-align: left;"| Etki (Aktivasyon/İnhibisyon)
| style="text-align: left;"| Metabolik Sonuç
|-
| style="text-align: left;"| '''Yüksek ATP / Düşük ADP Oranı'''
| style="text-align: left;"| Fosfofruktokinaz (PFK), Pirüvat Kinaz
| style="text-align: left;"| İnhibisyon
| style="text-align: left;"| Glikolizin ve dolayısıyla ATP üretiminin yavaşlatılması <sup>1</sup>
|-
| style="text-align: left;"| '''Düşük ATP / Yüksek ADP Oranı'''
| style="text-align: left;"| Fosfofruktokinaz (PFK), İzositrat Dehidrogenaz
| style="text-align: left;"| Aktivasyon
| style="text-align: left;"| Glikoliz ve sitrik asit döngüsünün hızlandırılarak ATP üretiminin artırılması <sup>6</sup>
|-
| style="text-align: left;"| '''Yüksek AMP Seviyesi'''
| style="text-align: left;"| AMP ile aktive olan protein kinaz (AMPK)
| style="text-align: left;"| Aktivasyon
| style="text-align: left;"| ATP üreten katabolik yolların güçlü bir şekilde uyarılması ve ATP tüketen anabolik yolların baskılanması <sup>6</sup>
|}
</li></ul>

''Tablo 2: ATP metabolizmasını düzenleyen anahtar geri bildirim mekanizmalarını göstermektedir. Bu tablo, sistemin kendisini nasıl yönettiğini ve arz-talep dengesini nasıl kurduğunu somut örneklerle ortaya koymaktadır.''

<span id="kavramsal-analiz"></span>
== Kavramsal Analiz ==

<span id="nizam-gaye-ve-sanat-analizi"></span>
=== Nizam, Gaye ve Sanat Analizi ===

Sunulan bilimsel veriler, ATP merkezli enerji metabolizması sisteminde gözlemlenen hassas düzen, amaçlılık ve sanatlı işleyişe işaret etmektedir. ATP molekülünü oluşturan adenin, riboz ve üç fosfat grubunun, tam olarak enerji depolama ve kontrollü salıverme işlevine en uygun kimyasal ve yapısal özellikleri sergileyecek şekilde bir araya getirilmiş olması dikkat çekicidir. Fosfat grupları arasındaki itme kuvveti ile hidroliz ürünlerinin kararlılığı arasındaki hassas denge, moleküle tam da gereken miktarda (ne çok fazla ne de çok az) bir enerji paketi yüklenmesini sağlamaktadır; bu durum, belirli bir amaca yönelik bir düzenlemeyi akla getirmektedir.<sup>8</sup>

Sistemsel düzeyde, ATP/ADP döngüsü, enerjinin üretildiği yer (mitokondri) ile tüketildiği sayısız yer (kas filamentleri, iyon pompaları, ribozomlar) arasında kesintisiz, verimli ve israfsız bir dağıtım ağı tesis etmektedir. Bu sistemin, canlılığın devamı olan nihai bir gayeye hizmet edecek şekilde işletildiği gözlemlenmektedir.<sup>3</sup> Ayrıca, ATP hidrolizinden açığa çıkan kimyasal enerjinin, Na+/K+ pompası veya miyozin motoru gibi moleküler makinelerde, son derece spesifik ve sıralı yapısal değişikliklere dönüştürülmesi, enerjinin kaba bir kuvvet olarak değil, belirli bir işi gerçekleştirmek üzere sanatlı bir şekilde yönlendirildiğini göstermektedir.<sup>21</sup>

<span id="indirgemeci-yaklaşımların-eleştirisi-fail-ve-kanun-ayrımı"></span>
=== İndirgemeci Yaklaşımların Eleştirisi: Fail ve Kanun Ayrımı ===

Bilimsel anlatımda sıklıkla karşılaşılan &quot;ATP enerji sağlar,&quot; &quot;Miyozin ATP'yi kullanır,&quot; veya &quot;Doğa kanunları bu süreci yönetir&quot; gibi ifadeler, anlama kolaylığı sağlayan birer dilsel kısayoldur. Ancak daha derin bir nedensellik analizinde, bu ifadeler cansız bir moleküle (ATP) veya soyut bir kavrama (kanun) aktif bir fail rolü yüklemektedir. Bu felsefi çerçeveden bakıldığında, ATP bir fail değil, kendisine yüklenmiş bir potansiyeli taşıyan bir araçtır. Benzer şekilde, metabolizmayı yöneten biyokimyasal yasalar, olayların ''nasıl'' işlediğini tanımlayan gözlemsel modellerdir; fakat bu yasalar kendi başlarına bir iradeye veya icra gücüne sahip değildir. Bir kanunun varlığı, o kanunu koyan ve işler halde tutan bir irade ve kudretin varlığını gerektirir. Dolayısıyla, süreçleri &quot;biyokimyasal kanunlar yaptı&quot; diyerek açıklamak, işleyişi tarif etmekle yetinmek ve asıl fail sorusunu göz ardı etmektir.

<span id="hammadde-ve-sanat-ayrımı-analizi"></span>
=== Hammadde ve Sanat Ayrımı Analizi ===

ATP molekülünün hammaddesini teşkil eden karbon, hidrojen, azot, oksijen ve fosfor atomları tekil olarak incelendiğinde, bu atomların hiçbirinin kendi başına &quot;enerji para birimi olma,&quot; &quot;kontrollü enerji salıverme,&quot; veya &quot;sinyal molekülü olarak işlev görme&quot; gibi özelliklere sahip olmadığı görülür. Ancak bu cansız ve şuursuz atomlar, ATP molekülü şeklinde, son derece spesifik bir üç boyutlu yapıda bir araya getirildiğinde, hammaddede zerresi bulunmayan yepyeni ve işlevsel özellikler (sanat) ortaya çıkmaktadır. Bu durum, bir tuğla, kum ve çimento yığınının (hammadde) tek başlarına sahip olmadığı barınma ve estetik gibi özelliklerin, bir bina (sanat eseri) olarak inşa edildiğinde ortaya çıkmasına benzer.

Bu analiz, şu tefekküre davet eden soruları gündeme getirmektedir: Hammadde olan atomlarda bulunmayan bu işlevsel özellikler, onlardan inşa edilen sanat eserine (ATP molekülü) nereden ve nasıl gelmiştir? Cansız ve tekil olarak bir plana sahip olmayan atomik bileşenler, kendilerinde olmayan bir planı ve amacı takip ederek, nasıl olur da canlılığın en temel ihtiyacını karşılayan bu kadar hassas ve işlevsel bir bütünü oluşturacak şekilde tertip edilmiştir?

<span id="sonuç"></span>
== Sonuç ==

Bu rapor boyunca sunulan bilimsel veriler, Adenozin Trifosfat molekülünün merkezinde yer aldığı hücresel enerji yönetim sisteminin, tesadüfi süreçlerle açıklanması zor görünen bir karmaşıklık, hassasiyet, verimlilik ve amaca yöneliklik sergilediğini göstermektedir. ATP'nin evrensel yapısından, sentez ve kullanımındaki çok aşamalı kontrol ve geri bildirim mekanizmalarına; enerjinin mekanik işe ve bilgiye dönüştürülmesindeki sanatlı süreçlerden, metabolik dengenin anlık olarak ayarlanmasına kadar her bir detay, birbiriyle uyumlu ve bütüncül bir sisteme işaret etmektedir.

Bu deliller sunulmuştur. Bu muazzam sistemin, kör kuvvetlerin ve tesadüflerin bir ürünü mü, yoksa her bir parçasını ilimle ölçüp biçen, iradeyle belirli bir amaca yönelten ve kudretle işler halde tutan bir Fail'in eseri mi olduğu kararı, sunulan kanıtlar ışığında okuyucunun kendi aklının ve vicdanının muhakemesine bırakılmıştır.

<span id="kaynakça"></span>
== Kaynakça ==

Bonora, M., Patergnani, S., Rimessi, A., De Marchi, E., Suski, J. M., Bononi, A.,... &amp; Pinton, P. (2012). ATP synthesis and storage. ''Purinergic signalling'', ''8''(3), 343–357.

Dunn, J., &amp; Grider, M. H. (2023). Physiology, adenosine triphosphate. In ''StatPearls [Internet]''. StatPearls Publishing. <sup>1</sup>

Garvin, J. L., &amp; Gestreau, C. (2000). Regulation of the Na-K-ATPase: a role for protein-protein interaction. ''American Journal of Physiology-Cell Physiology'', ''279''(3), C541-C550. <sup>41</sup>

Glynn, I. M. (1993). All hands to the pump. ''The Journal of physiology'', ''462'', 1.

Glynn, I. M., &amp; Karlish, S. J. D. (1976). ATP hydrolysis associated with an uncoupled sodium flux through the sodium pump: evidence for allosteric effects of intracellular ATP and extracellular sodium. ''The Journal of physiology'', ''256''(2), 465–496. <sup>42</sup>

Inoue, K., Nakazawa, K., &amp; Koizumi, S. (1995). ATP as a neurotransmitter in the brain: Its possibility based upon recent findings. ''Japanese Journal of Psychopharmacology'', ''15''(1), 1-11. <sup>34</sup>

Khakh, A. S., &amp; North, R. A. (2006). P2X receptors as cell-surface ATP sensors in health and disease. ''Nature'', ''442''(7102), 527-532.

Lane, N., &amp; Martin, W. F. (2021). The origin of membrane bioenergetics. ''Cell'', ''184''(7), 1734-1750.

Lawal, M. M., Roy, P., &amp; McCullagh, M. (2023). The Role of ATP Hydrolysis and Product Release in the Translocation Mechanism of SARS-CoV-2 nsp13 Helicase. ''The Journal of Physical Chemistry B'', ''127''(43), 9295-9308. <sup>43</sup>

Liang, C., &amp; Wang, G. (2023). The Central Role of ATP in Cellular Energy Metabolism. ''Journal of Energy and Power Technology'', ''5''(4), 1-1. <sup>16</sup>

Morth, J. P., Pedersen, B. P., Toustrup-Jensen, M. S., Sørensen, T. L. M., Petersen, J., Andersen, J. P.,... &amp; Nissen, P. (2007). Crystal structure of the sodium-potassium pump. ''Nature'', ''450''(7172), 1043-1049.

Okuda, T., &amp; Haga, T. (2024). Spatiotemporal dynamics of extracellular ATP and adenosine in the brain. ''Frontiers in Cellular Neuroscience'', ''17'', 1341075. <sup>36</sup>

Rich, P. R. (2003). The molecular machinery of a universally conserved enzyme. ''Nature'', ''421''(6922), 486-487.

Schrier, S. L. (1966). Organization of enzymes in human erythrocyte membranes. ''American Journal of Physiology-Legacy Content'', ''210''(1), 139-145. <sup>21</sup>

Skou, J. C. (1998). Nobel Lecture: The identification of the sodium-potassium pump. ''Bioscience reports'', ''18''(4), 155-169.

Terada, H., &amp; Futai, M. (1997). ATP synthase: a splendid molecular machine. ''Cell'', ''91''(1), 1-3.

Tran, K., &amp; La, M. (2022). ATP as cellular energy currency. In ''Introduction to Biochemistry'' (Vol. 1). <sup>44</sup>

Yellen, G. (2018). Fueling thought: Management of brain glucose and energetic supplies. ''Journal of Cell Biology'', ''217''(7), 2235-2237.

Zimmermann, H. (2016). Extracellular ATP and other nucleotides—ubiquitous triggers of intercellular messenger release. ''Biochimica et Biophysica Acta (BBA)-Biomembranes'', ''1858''(3), 536-546.

<span id="alıntılanan-çalışmalar"></span>
==== Alıntılanan çalışmalar ====

# Physiology, Adenosine Triphosphate - StatPearls - NCBI Bookshelf, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK553175/ <u>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK553175/</u>]
# Understanding the role of ATP in biological systems. - Allied Academies, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.alliedacademies.org/articles/understanding-the-role-of-atp-in-biological-systems-28778.html <u>https://www.alliedacademies.org/articles/understanding-the-role-of-atp-in-biological-systems-28778.html</u>]
# ATP Nedir? Canlılar İçin Neden Önemlidir? - Evrim Ağacı, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://evrimagaci.org/atp-nedir-canlilar-icin-neden-onemlidir-11826 <u>https://evrimagaci.org/atp-nedir-canlilar-icin-neden-onemlidir-11826</u>]
# ATP synthesis and storage - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3360099/ <u>https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3360099/</u>]
# Adenosine triphosphate - Wikipedia, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://en.wikipedia.org/wiki/Adenosine_triphosphate <u>https://en.wikipedia.org/wiki/Adenosine_triphosphate</u>]
# ATP vs ADP: Key Differences and Functions in the Body - Creative ..., erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.creative-proteomics.com/resource/atp-vs-adp-differences-functions-body.htm <u>https://www.creative-proteomics.com/resource/atp-vs-adp-differences-functions-body.htm</u>]
# Adenosine Triphosphate - University of Bristol, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.bristol.ac.uk/Depts/Chemistry/MOTM/atp/atp1.htm <u>https://www.bristol.ac.uk/Depts/Chemistry/MOTM/atp/atp1.htm</u>]
# 4.4 ATP: Adenosine Triphosphate – Human Biology, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://open.lib.umn.edu/humanbiology/chapter/4-5-atp-adenosine-triphosphate/ <u>https://open.lib.umn.edu/humanbiology/chapter/4-5-atp-adenosine-triphosphate/</u>]
# ATP/ADP - Chemistry LibreTexts, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://chem.libretexts.org/Bookshelves/Biological_Chemistry/Supplemental_Modules_(Biological_Chemistry)/Metabolism/ATP_ADP <u>https://chem.libretexts.org/Bookshelves/Biological_Chemistry/Supplemental_Modules_(Biological_Chemistry)/Metabolism/ATP_ADP</u>]
# ATP ve Tepkime Eşleşmesi (Makale) - Khan Academy, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://tr.khanacademy.org/science/biology/energy-and-enzymes/atp-reaction-coupling/a/atp-and-reaction-coupling <u>https://tr.khanacademy.org/science/biology/energy-and-enzymes/atp-reaction-coupling/a/atp-and-reaction-coupling</u>]
# Slayt 1, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://acikders.ankara.edu.tr/mod/resource/view.php?id=74994 <u>https://acikders.ankara.edu.tr/mod/resource/view.php?id=74994</u>]
# A prebiotic basis for ATP as the universal energy currency | PLOS Biology, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://journals.plos.org/plosbiology/article?id=10.1371/journal.pbio.3001437 <u>https://journals.plos.org/plosbiology/article?id=10.1371/journal.pbio.3001437</u>]
# Nükleik Asitler ve ATP, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://yova15temmuzal.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/30/06/767281/dosyalar/2020_12/15102954_Nukleik_Asitler_ve_ATP_Ozet_RAUNT.pdf?CHK=070157496afd8dd625b24b244ae40587 <u>https://yova15temmuzal.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/30/06/767281/dosyalar/2020_12/15102954_Nukleik_Asitler_ve_ATP_Ozet_RAUNT.pdf?CHK=070157496afd8dd625b24b244ae40587</u>]
# Kanser Hücre Metabolizması - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1918098 <u>https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1918098</u>]
# Egzersizin Mitokondriyal Fonksiyon, Oksidatif Stres, Mitohormesis ve Kahverengi Yağ Dokusu Üzerine Etkisi - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2289108 <u>https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2289108</u>]
# The Central Role of ATP in Cellular Energy Metabolism: Structure, Function, and Regulatory Mechanisms - BioSci Publisher, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://bioscipublisher.com/index.php/jeb/article/html/4044 <u>https://bioscipublisher.com/index.php/jeb/article/html/4044</u>]
# Adenosine Triphosphate (ATP): The Key to Cellular Energy Metabolism - MetwareBio, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.metwarebio.com/atp-the-key-to-cellular-energy-metabolism/ <u>https://www.metwarebio.com/atp-the-key-to-cellular-energy-metabolism/</u>]
# Adenosine Triphosphate (ATP): The Key to Cellular Energy Metabolism, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.creative-proteomics.com/resource/adenosine-triphosphate-cellular-energy-metabolism.htm <u>https://www.creative-proteomics.com/resource/adenosine-triphosphate-cellular-energy-metabolism.htm</u>]
# Inhibition of ATP synthase reverse activity restores energy homeostasis in mitochondrial pathologies - PubMed, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36912136/ <u>https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36912136/</u>]
# Adenozin trifosfat (ATP), Hücresel Düzeyde Kullanım Ve Depolama İçin Enerji Kaynağı!, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.eczagundem.com/advertorial-haber-sayfasi-marka-isbirligi/adenozin-trifosfat-atp-hucresel-duzeyde-kullanim-ve-depolama-icin-enerji-kaynagi/ <u>https://www.eczagundem.com/advertorial-haber-sayfasi-marka-isbirligi/adenozin-trifosfat-atp-hucresel-duzeyde-kullanim-ve-depolama-icin-enerji-kaynagi/</u>]
# Sodium–potassium pump - Wikipedia, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://en.wikipedia.org/wiki/Sodium%E2%80%93potassium_pump <u>https://en.wikipedia.org/wiki/Sodium%E2%80%93potassium_pump</u>]
# The Ultimate Guide to Na+/K+ Pump - Number Analytics, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.numberanalytics.com/blog/ultimate-guide-na-k-pump-cell-membrane <u>https://www.numberanalytics.com/blog/ultimate-guide-na-k-pump-cell-membrane</u>]
# en.wikipedia.org, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://en.wikipedia.org/wiki/Sodium%E2%80%93potassium_pump#:~:text=The%20pump%20has%20a%20higher,conformational%20change%20in%20the%20pump. <u>https://en.wikipedia.org/wiki/Sodium%E2%80%93potassium_pump#:~:text=The%20pump%20has%20a%20higher,conformational%20change%20in%20the%20pump.</u>]
# Na+/K+ Pump: A Key Regulator - Number Analytics, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.numberanalytics.com/blog/na-k-pump-key-regulator-cellular-transport <u>https://www.numberanalytics.com/blog/na-k-pump-key-regulator-cellular-transport</u>]
# Sodium Potassium Pump, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://collab.its.virginia.edu/access/content/group/f85bed6c-45d2-4b18-b868-6a2353586804/2/Ch09_Loghmanian_A_Sodium_Potassium_ATPase-_-/ <u>https://collab.its.virginia.edu/access/content/group/f85bed6c-45d2-4b18-b868-6a2353586804/2/Ch09_Loghmanian_A_Sodium_Potassium_ATPase-_-/</u>]
# Kas kasılması - Vikipedi, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://tr.wikipedia.org/wiki/Kas_kas%C4%B1lmas%C4%B1 <u>https://tr.wikipedia.org/wiki/Kas_kas%C4%B1lmas%C4%B1</u>]
# Miyozin nedir? Miyozin ne işe yarar? - Medicana, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.medicana.com.tr/miyozin-nedir-miyozin-ne-ise-yarar/blog/22847 <u>https://www.medicana.com.tr/miyozin-nedir-miyozin-ne-ise-yarar/blog/22847</u>]
# Diapositiva 1, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://docs.neu.edu.tr/staff/vedat.sagmanligil/Kas%20Fizyolojisi_5.pdf <u>https://docs.neu.edu.tr/staff/vedat.sagmanligil/Kas%20Fizyolojisi_5.pdf</u>]
# KAS FİZYOLOJİSİ, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://web.itu.edu.tr/gulmezt/BIO102/bio102chapt09-TR.pdf <u>https://web.itu.edu.tr/gulmezt/BIO102/bio102chapt09-TR.pdf</u>]
# Adenozin trifosfat - Vikipedi, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://tr.wikipedia.org/wiki/Adenozin_trifosfat <u>https://tr.wikipedia.org/wiki/Adenozin_trifosfat</u>]
# NÜKLEİK ASİTLERİN YAPI VE FONKSİYONLARI, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://uyg.mehmetakif.edu.tr/vetadh/files/guz/sinif-2/16201-biyokimya-1/nukleik-asitlerin-yapi-ve-fonksiyonlari.pdf <u>https://uyg.mehmetakif.edu.tr/vetadh/files/guz/sinif-2/16201-biyokimya-1/nukleik-asitlerin-yapi-ve-fonksiyonlari.pdf</u>]
# Büyüme Faktörleri, Reseptörleri ve Sinyal İletim Yolları Growth Factors, Receptors and Signal Transduction Pathways - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2269019 <u>https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2269019</u>]
# EURASIAN JOURNAL OF HEALTH SCIENCES Ce - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/726328 <u>https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/726328</u>]
# ATP as a neurotransmitter in the brain: Its possibility based upon recent findings, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://kyushu-u.elsevierpure.com/en/publications/atp-as-a-neurotransmitter-in-the-brain-its-possibility-based-upon <u>https://kyushu-u.elsevierpure.com/en/publications/atp-as-a-neurotransmitter-in-the-brain-its-possibility-based-upon</u>]
# Adenosine Triphosphate (ATP) as a Neurotransmitter | Request PDF - ResearchGate, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.researchgate.net/publication/256454654_Adenosine_Triphosphate_ATP_as_a_Neurotransmitter <u>https://www.researchgate.net/publication/256454654_Adenosine_Triphosphate_ATP_as_a_Neurotransmitter</u>]
# Extracellular ATP/adenosine dynamics in the brain and its role in ..., erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10830686/ <u>https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10830686/</u>]
# ATP Stimulates Sympathetic Transmitter Release via Presynaptic P2X Purinoceptors - PMC, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6782222/ <u>https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6782222/</u>]
# Imaging Adenosine Triphosphate (ATP) | The Biological Bulletin: Vol 231, No 1, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/689592 <u>https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/689592</u>]
# Adenosine Triphosphate (ATP) Function in Cells - News-Medical.net, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://www.news-medical.net/life-sciences/Adenosine-Triphosphate-(ATP)-Function-in-Cells.aspx <u>https://www.news-medical.net/life-sciences/Adenosine-Triphosphate-(ATP)-Function-in-Cells.aspx</u>]
# Hücre İçi Sinyal Yolakları ve Klinik Yansımaları - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/25389 <u>https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/25389</u>]
# Mechanisms of sodium pump regulation - American Journal of Physiology, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://journals.physiology.org/doi/abs/10.1152/ajpcell.2000.279.3.C541 <u>https://journals.physiology.org/doi/abs/10.1152/ajpcell.2000.279.3.C541</u>]
# ATP hydrolysis associated with an uncoupled sodium flux through the sodium pump: evidence for allosteric effects of intracellular ATP and extracellular sodium - PubMed, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16992511/ <u>https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16992511/</u>]
# The Role of ATP Hydrolysis and Product Release in the Translocation Mechanism of SARS-CoV-2 NSP13, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10557736/ <u>https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10557736/</u>]
# ATP as Cellular Energy Currency – BIOC*2580: Introduction to Biochemistry - eCampusOntario Pressbooks, erişim tarihi Ağustos 7, 2025, [https://ecampusontario.pressbooks.pub/bioc2580/chapter/atp-as-cellular-energy-currency/ <u>https://ecampusontario.pressbooks.pub/bioc2580/chapter/atp-as-cellular-energy-currency/</u>]