Sentriyoller

Sentriyoller: Hücresel Yapı ve İşlevin Mikroskobik Mimari Çekirdekleri

Giriş

Hücre biyolojisinin en temel süreçlerinin merkezinde, mikroskobik ölçekte sergilenen olağanüstü bir mimari yapı yer alır: sentriyol. Bu zarsız organel, hücre bölünmesinden hücresel harekete ve dış dünyadan gelen sinyallerin algılanmasına kadar uzanan hayati faaliyetlerin düzenlenmesinde vazgeçilmez bir konuma sahiptir.1 Basit protein moleküllerinden teşkil edilmiş olmasına rağmen, sentriyollerin son derece karmaşık, düzenli ve amaçlı işlevleri yerine getirme kapasitesi, hücresel organizasyonun en dikkat çekici örneklerinden birini teşkil eder.3 Bu yapıların varlığı ve işleyişi, canlılığın en küçük birimindeki nizamın derinliğine işaret etmektedir.

Bu raporun amacı, sentriyollerin yapısal ve işlevsel özelliklerini en güncel bilimsel veriler ışığında detaylı bir şekilde incelemektir. Sunulan bilimsel bulgular, bu karmaşık organelin sadece bileşenlerinin bir toplamı olmadığını, aynı zamanda her bir parçasının belirli bir bütünsel işlev için hassas bir şekilde tertip edildiğini göstermeyi hedeflemektedir. Rapor, bu verileri, varlığın bütüncül bir kavrayışını merkeze alan bir kavramsal çerçeve içinde analiz ederek, gözlemlenen olguların ardındaki nizam, sanat ve gaye boyutlarına dikkat çekecektir.

Bilimsel Açıklama ve Güncel Bulgular

Temel Kavramlar: Sentriyol ve Sentrozomun Yapısal Mimarisi

Mikrotübül Temelli Yapı ve Perisentriyoler Materyal (PCM)

Sentriyoller, yaklaşık 250 nm çapında ve 500 nm uzunluğunda, varil şeklinde, zarsız organellerdir.3 Temel yapı taşı, dokuz adet üçlü mikrotübül demetinin dairesel bir düzenlemesiyle oluşan bir silindirdir.2 Bu son derece düzenli iskelet, kendisini çevreleyen ve yüzlerce farklı proteinden oluşan amorf bir matris olan Perisentriyoler Materyal (PCM) içine gömülüdür.2 Sentriyol ve PCM’nin bir araya gelmesiyle oluşan bu işlevsel bütüne sentrozom adı verilir. Sentrozom, hayvan hücrelerindeki birincil mikrotübül organize edici merkez (MTOC) olarak görev yapar; yani hücre iskeletini oluşturan mikrotübül ağının başlangıç noktasını teşkil eder.7

Bu yapısal tanım, sentriyolün tek bir molekül değil, binlerce proteinin belirli bir geometrik ve hiyerarşik düzende bir araya getirilmesiyle inşa edilmiş bir makine olduğunu ortaya koymaktadır. Zarsız bir organel olması, sınırlarının ve bütünlüğünün fiziksel bir zardan ziyade proteinler arası etkileşimlerin hassas bir dengesiyle nasıl korunduğu sorusunu gündeme getirir.8 Sentriyol ve PCM’nin birlikteliği, parçaların tek başlarına sahip olmadıkları bir bütünsel işlevin ortaya çıktığı, karşılıklı bağımlılığa dayalı bir sistemin varlığına işaret eder. Sentriyol, PCM’nin toplanması için bir “iskele” görevi görürken, PCM de sentriyolün mikrotübülleri organize etme fonksiyonunu icra etmesini sağlayan protein komplekslerini barındırır.8 Bu durum, basit bir toplamdan daha fazlası olan, parçaların birbirini tamamlayarak yeni bir işlevsel bütünlük (sentrozom) oluşturduğu bir düzenlemeyi gözler önüne serer.

Dokuz Katlı Simetri ve “Araba Tekerleği” (Cartwheel) Yapısı

Sentriyollerin en belirgin özelliği, sahip olduğu dokuz katlı radyal simetridir.2 Bu şaşmaz geometrik düzen, tesadüfi bir birikimden ziyade, moleküler seviyede kodlanmış bir mimari prensibin varlığını gösterir. Bu simetrinin kurulmasında, yeni oluşan sentriyolün (prosentriyol) tabanında bulunan ve “araba tekerleği” (cartwheel) adı verilen bir yapı iskele görevi görür.2 Bu tekerleğin merkezi göbeği ve ondan yayılan dokuz adet çubuğu, SAS-6 adı verilen bir proteinin birleşme (self-assembly) özelliğiyle oluşur.15 SAS-6 proteininin yapısında bulunan bilgi, daha büyük ölçekte, bütün bir organelin mimarisini etkilemektedir.

Bu durum, bilginin hiyerarşik bir şekilde nasıl kullanıldığına dair somut bir örnektir. Bir amino asit dizisinden ibaret olan SAS-6 proteini (hammadde), tek başına “dokuzlu simetri” kavramına sahip değildir. Bu özellik, proteinin üç boyutlu katlanması ve diğer SAS-6 molekülleriyle olan etkileşim kurallarından doğan bir sonuçtur. Kendi kendine birleşme süreci, bir faili dışlamaz; aksine, bu süreci mümkün kılan özelliklerin ve kanunların hammaddeye önceden yerleştirilmiş olmasını gerektirir. Bu, hammaddenin (protein) içine, nihai eserin (araba tekerleği) geometrisini belirleyecek bir “yapım talimatı”nın yerleştirildiği şeklinde yorumlanabilir.

Anne ve Kız Sentriyoller: Yapısal ve İşlevsel Asimetri

Bir hücredeki sentriyol çifti birbirinin birebir kopyası değildir; biri “anne” (bir önceki hücre döngüsünden kalma, daha yaşlı), diğeri ise “kız” (yeni sentezlenmiş, daha genç) sentriyoldür.2 Bu yaş farkı, yapısal ve işlevsel bir asimetriye yol açar. Anne sentriyol, kız sentriyolde bulunmayan ve “distal ve subdistal uzantılar” (appendages) olarak adlandırılan ek protein yapılarına sahiptir.2 Bu yapısal asimetrinin önemli işlevsel sonuçları vardır: Sadece distal uzantılara sahip olan anne sentriyol, hücre zarına tutunarak bir primer sili (primary cilium) oluşturabilir.3

Bu programlanmış farklılık, özellikle kök hücrelerin asimetrik bölünmesinde kritik bir rol oynar. Kök hücreler bölünürken, anne ve kız sentriyollerin farklı yavru hücrelere miras bırakılması, hücre kaderini etkileyen bir mekanizma olarak ortaya çıkmıştır.20 Kök hücrenin hangisinin kök hücre olarak kalacağını, hangisinin farklılaşacağını belirleyen bu mekanizma, bölünme sürecinin sadece bir kopyalama işlemi olmadığını, aynı zamanda bir “kader tayini” süreci olduğunu düşündürür.23 Bu, belirli bir gayeye, yani doku bütünlüğünün korunmasına hizmet eden hassas bir düzenlemenin varlığına işaret eder.

İşlevsel Mekanizmalar: Sentriyollerin Dinamik Rolleri

Hücre Döngüsü ile Koordineli Kopyalanma (Duplikasyon) Süreci

Sentriyol kopyalanması, hücrenin genetik materyalinin kopyalanmasıyla kusursuz bir senkronizasyon içinde, hücre döngüsü ile sıkı bir şekilde koordine edilir ve her döngüde sadece bir kez gerçekleşir.13 Bu “bir döngüde bir kopyalanma” kuralı, kromozom sayısının nesiller boyu sabit tutulması için hayati öneme sahiptir. Bu kuralın ihlali, kanser gibi patolojilerle yakından ilişkilendirilen kromozomal kararsızlığa yol açar.26

Bu hassas süreç, “lisanslama” (licensing) ve “ayrılma” (disengagement) olarak bilinen mekanizmalarla kontrol edilir.13 Hücre döngüsünün G1/S fazı geçişinde, her bir mevcut sentriyolün yanından dik açıyla yeni bir prosentriyol tomurcuklanır.13 Bu sürecin başlatılmasıyla, Plk4 (Polo-like kinase 4) adlı bir kinaz enzimi gibi anahtar düzenleyici proteinler ilişkilidir.2 Yeni oluşan prosentriyol, mitoz sonuna kadar ana sentriyole bağlı kalır. Bu bağlılık (engagement), ana sentriyolün aynı döngü içinde tekrar kopyalanmasını engelleyen dahili bir “kilit” mekanizması işlevi görür. Mitoz sonunda, bu bağın Plk1 ve Separaz gibi proteinlerin etkinliğiyle çözülmesi (disengagement), ana sentriyolün bir sonraki döngüde kopyalanma için yeniden “lisans” almasını sağlar.13 Bu mekanizmalar, sadece bir kopyalama işlemi değil, aynı zamanda potansiyel hataları önleyen bir kontrol ve denetim sistemidir.

Tablo 1: Sentriyol Biyogenezinde Görevli Anahtar Proteinler ve İşlevsel Katkıları

Protein	Konum	İşlevsel Katkı (Betimleyici Dille)	Kaynaklar
Plk4	Anne sentriyol yüzeyi	Yeni sentriyol oluşumunun başlatılmasıyla ilişkilidir; ana düzenleyici olarak kabul edilir.	2
SAS-6	“Araba tekerleği” (Cartwheel) göbeği	“Araba tekerleği” yapısının 9’lu simetrik iskeletinin kurulmasında görevlidir.	14
STIL	“Araba tekerleği” (Cartwheel)	SAS-6’nın “araba tekerleği”ne dahil edilmesinde ve yapının kurulmasında rol oynar.	4
CEP152/CEP192	Anne sentriyol	Plk4’ün sentriyole yerleşmesi için bir iskele görevi görür; duplikasyonun doğru yerde başlamasını sağlar.	4
CPAP	Prosentriyol ucu	Prosentriyolün uzama sürecinin ve nihai uzunluğunun düzenlenmesinde rol oynar.	28
Plk1	Sentrozom	Mitoz sonunda anne-kız sentriyol ayrılmasının (disengagement) gerçekleşmesinde görevlidir.	13
Separaz	Sentrozom	Plk1 ile birlikte, sentriyollerin bir sonraki döngü için lisanslanmasını sağlayan ayrılma sürecinde etkilidir.	13

Sil ve Kamçıların Temeli: Bazal Cisimcik İşlevi

Sentriyol, çok işlevli (multi-functional) bir yapıdır. Hücrenin durumuna ve ihtiyacına göre, aynı temel yapı farklı bir görevi yerine getirmek üzere yeniden görevlendirilir. Hücreler bölünmediği zaman (interfaz veya G0 fazı), anne sentriyol hücre zarına doğru hareket edip oraya demirler ve “bazal cisimcik” (basal body) adını alır.6 Bu bazal cisimcik, hücrenin hareketini veya çevresindeki sıvının hareketini sağlayan kamçıların veya duyu işlevi gören sillerin mikrotübül iskeleti olan aksonemin uzaması için bir çekirdeklenme bölgesi olarak hizmet eder.3 Bir yapının, bağlama göre tamamen farklı iki temel görevi (hücre bölünmesini organize etmek ve bir duyu/hareket organeli inşa etmek) yerine getirecek şekilde tertip edilmiş olması, yüksek düzeyde bir yapısal ekonomi ve işlevsel esneklik sergiler.34

Hücrenin Anteni: Primer Sil Aracılığıyla Sinyal İletimi

Bazal cisimcikten uzanan ve genellikle hareketsiz olan primer siller, hücrenin dış ortamdaki kimyasal ve mekanik sinyalleri algılayan bir “anten” görevi görür.3 Bu mekanizma, sentriyolü sadece yapısal bir eleman olmaktan çıkarıp, hücrenin büyüme, farklılaşma ve hayatta kalma gibi temel kararları almasını sağlayan bir bilgi işlem merkezinin temeline dönüştürür.38 Bu antenin işlev görmesi için, sinyal moleküllerinin (reseptörler, iyon kanalları vb.) sil içine ve dışına taşınması gerekir. Bu taşıma, “İntraflagellar Transport” (IFT) adı verilen karmaşık bir motorlu taşıma sistemi ile sağlanır.40 IFT sistemi, bu antene doğru ve bu antenden geriye doğru sürekli bir “malzeme ve bilgi” akışını sağlayan lojistik bir ağdır.43 Sentriyol/bazal cisimcik, IFT sistemi ve primer sil, birlikte entegre bir iletişim sistemi oluşturur. Bu sistem, dış dünyadan gelen bir sinyali algılar, bu sinyali hücre içine iletir ve nihayetinde çekirdekteki gen ifadesini değiştirecek bir yanıtı tetikler. Bu, parçaları tek başlarına anlamsızken, bir araya geldiklerinde “anlamlı bilgi işleme” kapasitesinin ortaya çıktığı bütüncül bir sistemin varlığını düşündürür.

Güncel Araştırmalardan Bulgular

Dokuz Katlı Simetrinin Moleküler Kökenleri

Yakın tarihli yapısal biyoloji çalışmaları, sentriyolün temel mimari planının, SAS-6 proteininin moleküler yapısına ve etkileşim kurallarına nasıl “yazıldığını” aydınlatmıştır. Yüksek çözünürlüklü görüntüleme teknikleri, SAS-6 proteininin homodimerlerinin, N-terminal bölgeleri aracılığıyla birleşerek dokuz birimden oluşan halka benzeri yapılar oluşturabildiğini göstermiştir.14 Özellikle, Leishmania major gibi bazı organizmalarda yapılan kristalografi çalışmaları, SAS-6’nın tek başına 9’lu simetrik bir “araba tekerleği” yapısı oluşturabildiğini kesin olarak ortaya koymuştur.45 Bununla birlikte, bu kendi kendine birleşme sürecinin laboratuvar ortamında her zaman kusursuz bir 9’lu simetriyle sonuçlanmadığı, esneklik gösterebildiği de belirtilmiştir.14 Bu durum, SAS-6’nın içsel birleşme eğiliminin, canlı hücre içinde daha üst düzey bir yapısal rehberlik ile birleşerek kusursuz bir sonuç ortaya çıkardığı hiyerarşik bir montaj mekanizmasına işaret edebilir. Nitekim bazı çalışmalar, anne sentriyolün iç boşluğunun (lümen), yeni SAS-6 halkasının doğru şekilde monte edilmesi için bir “kalıp” veya “rehber” görevi görebileceğini öne sürmektedir.47

Sentrozom Anormallikleri ve Hastalıklarla İlişkisi

Sentrozom sayısının hassas bir şekilde kontrol edilmesinin hücresel sağlık için ne kadar kritik olduğu, bu kontrol mekanizmalarının bozulduğu durumlarda açıkça görülmektedir. Sentrozom sayısındaki artış, yani “sentrozom amplifikasyonu”, kanser hücrelerinin belirgin bir özelliğidir.26 Fazla sentrozomlar, hücre bölünmesi sırasında ikiden fazla kutup içeren (çok kutuplu) iğ iplikleri oluşumuna yol açarak kromozomların yavru hücrelere hatalı ve eşit olmayan bir şekilde dağıtılmasına neden olur.27 “Kromozomal kararsızlık” (CIN) olarak adlandırılan bu durum, tümör gelişimini ve ilerlemesini tetikleyen bir faktör olarak kabul edilir.51 Sentrozom amplifikasyonunun, Plk4 gibi anahtar düzenleyici proteinlerin aşırı aktivitesi veya hücre döngüsü kontrol noktalarındaki bozukluklar gibi çeşitli mekanizmalarla ortaya çıkabildiği gösterilmiştir.29 Kanser hücrelerindeki bu sentrozom kaosu, sağlıklı hücrelerdeki olağanüstü düzenin dolaylı bir kanıtı niteliğindedir. Bir sistemin ne kadar hassas çalıştığı, ancak o sistem bozulduğunda ortaya çıkan sonuçlarla daha iyi anlaşılır.

Kök Hücre Kaderinin Belirlenmesinde Asimetrik Kalıtım

Kök hücreler, hem kendilerini yenilemek hem de farklılaşacak bir yavru hücre üretmek için asimetrik olarak bölünürler.53 Son yıllardaki araştırmalar, bu süreçte sentrozomun merkezi bir rol oynadığını ortaya koymuştur. Yaş ve yapı bakımından farklı olan anne ve kız sentrozomların, yavru hücrelere belirli bir düzen içinde miras bırakıldığı gözlemlenmiştir.21 Örneğin, Drosophila erkek eşey hattı kök hücrelerinde ve fare nöral progenitör hücrelerinde, daha olgun ve daha yüksek mikrotübül organize etme kapasitesine sahip olan anne sentrozom kök hücrede kalırken, genç olan kız sentrozom farklılaşacak olan hücreye gider.23 İlginç bir şekilde, Drosophila nöroblastlarında bu durumun tersi gözlenir ve genç olan kız sentriyol kök hücrede kalır.21 Bu bulgular, sentrozomun sadece mekanik bir yapı olmadığını, aynı zamanda hücre kaderini belirleyen bilgiyi taşıyan ve dağıtan bir unsur olduğunu göstermektedir. Farklı kök hücre tiplerinde anne veya kız sentrozomun tercih edilmesindeki bu farklılık, tek bir katı kural olmadığını, aksine sistemin farklı gelişimsel bağlamların ihtiyaçlarına göre esnek stratejiler kullanabildiğini gösterir. Bu, belirli bir amaca ulaşmak için farklı yolların kullanılabildiği, uyarlanabilir bir düzenlemeye işaret eder.

Kalıpsız Oluşum: De Novo Sentriyol Biyogenezi

Normalde sentriyoller, mevcut bir sentriyolün kalıp olarak kullanıldığı yarı-korunumlu bir süreçle kopyalanır. Ancak, hücrelerde önceden var olan sentriyoller yok edildiğinde veya Plk4 proteini aşırı miktarda bulunduğunda, sentriyollerin “sıfırdan” (de novo) oluşabildiği gösterilmiştir.55 Bu de novo oluşum yeteneği, sentriyolü oluşturmak için gereken tüm bilginin sitoplazmadaki protein bileşenlerinde mevcut olduğunu gösterir. Ancak, bu kalıpsız oluşum süreci, kalıplı kopyalanmaya göre daha az düzenlidir ve genellikle sayısal ve yapısal hatalara daha açıktır.48 Hücrenin sentriyol üretimi için iki farklı yola sahip olması, sistemin sağlamlığına (robustness) işaret eder. Kalıplı (templated) yol, yüksek hassasiyet ve doğruluk gerektiren normal hücre bölünmeleri için “asıl yol”dur. De novo yol ise, sentriyollerin tamamen kaybolduğu olağanüstü durumlarda veya bazı türlerin döllenme sonrası gibi özel gelişimsel ihtiyaçlar için devreye giren bir “tali” veya “acil durum” yolu olarak görülebilir.59

Kavramsal Analiz

Nizam, Gaye ve Sanat Analizi

Sentriyolün yapısı ve işleyişi incelendiğinde, çok katmanlı bir nizam, gaye ve sanat gözlemlenmektedir.

• Geometrik Nizam ve Hassas Ayar: Sentriyolün temelindeki değişmez dokuz katlı simetri, rastgeleliğe yer bırakmayan bir geometrik nizamın varlığını gösterir.2 SAS-6 proteininin birleşerek bu hassas yapıyı oluşturması, bu nizamın moleküler seviyede nasıl kurulduğuna işaret eder.16 Bu, belirli bir matematiksel ve mimari plana göre inşa edilmiş bir eser gibidir.
  
• Zamansal Nizam ve Gaye: Sentriyol kopyalanma döngüsünün, hücrenin DNA kopyalama döngüsü ile hassas bir şekilde senkronize olması, belirli bir gayeye, yani genetik materyalin kararlı bir şekilde gelecek nesillere aktarılmasına hizmet eden mükemmel bir zamansal nizamı ortaya koyar.13 “Lisanslama” ve “ayrılma” gibi kontrol mekanizmaları, bu gayenin güvence altına alınması için kurulmuş önlemlerdir ve sistemin sadece “yapmak” üzerine değil, “hatalı yapmaktan kaçınmak” üzerine de kurulduğunu düşündürür.
  
• İşlevsel Sanat ve Dönüşüm: Aynı yapının (sentriyol), hücrenin farklı ihtiyaçlarına göre hem bir bölünme organizatörü (sentrozomun parçası olarak) hem de bir duyu ve iletişim organelinin (primer silin bazal cisimciği olarak) temelini oluşturacak şekilde yeniden görevlendirilmesi, kaynakların en verimli şekilde kullanıldığı, çok amaçlı ve sanatlı bir düzenlemeye dikkat çeker.31

İndirgemeci ve Materyalist Safsataların Eleştirisi

Bilimsel literatürde olguları tanımlamak için kullanılan dil, bazen altta yatan nedensellik zincirini perdeleyebilir.

• İsimlendirmenin Açıklama Sanılması: “Plk4 sentriyol duplikasyonunu başlatır” gibi ifadeler, süreci tanımlayan faydalı birer kısayoldur.2 Ancak bu ifade, Plk4’ün neden ve nasıl tam olarak doğru zamanda, doğru yerde ve doğru miktarda faal hale getirildiğini açıklamaz. Plk4’ü bir “fail” olarak sunmak, asıl düzenleyici mekanizmalar zincirini ve bu zinciri kuran ilmi göz ardı eden bir indirgemedir. Plk4, bir kanunun uygulayıcısıdır, kanunun koyucusu değil.
  
• Failin Mefule Verilmesi: “SAS-6 molekülleri 9’lu bir halka oluşturmak için birleşmeyi seçer” gibi bir dil, cansız moleküllere irade ve seçim atfeder. Bilimsel veriler, SAS-6’nın yapısındaki kimyasal ve fiziksel özellikler nedeniyle belirli bir şekilde birleştiğini gösterir.14 Bu özellikler, molekülün kendisinin bir seçimi değil, ona verilmiş özelliklerdir. Süreç, bir “seçim” değil, önceden belirlenmiş kanunlar çerçevesinde işleyen bir “icraat”tır.
  
• Kanunların Fail Değil, İşleyişin Tanımı Olduğu: Gözlemlenen süreçler ve ilişkiler, işleyişin tanımı olan kanunlardır. Örneğin, sentrozom amplifikasyonunun kromozomal kararsızlığa yol açması, düzen bozulduğunda ortaya çıkan sonucun bir tanımıdır.26 Kanun, bir olayın nasıl işlediğini tarif eden bir “usul”dür, olayı yapan “usta” değil.

Hammadde ve Sanat Ayrımı Analizi

Sentriyol olgusu, “hammadde” ile bu hammaddeden inşa edilen “sanat eseri” arasındaki derin farkı net bir şekilde ortaya koyar.

• Hammadde: Sentriyolü oluşturan temel bileşenler; tubulin, SAS-6, CEP152, Plk4 gibi yüzlerce çeşit protein molekülüdür.4 Bu proteinler, tek başlarına amino asit zincirleridir. Onlarda “hücre bölünmesini organize etme”, “sinyal algılama”, “9’lu simetri planı” veya “kopyalanma zamanlaması” gibi özellikler ve bilgiler bulunmaz.
  
• Sanat Eseri: Bu basit hammaddelerden, belirli bir plan (9’lu simetri), hassas bir zamanlama (hücre döngüsüyle koordinasyon) ve çoklu işlevlerle (bölünme, sil oluşumu, sinyal iletimi) donatılmış olan sentriyol ve sentrozom inşa edilmiştir.
  
• Analiz: Hammaddede (proteinler) bulunmayan özellikler (işlev, plan, zamanlama bilgisi) sanat eserine (sentriyol) nereden gelmiştir? Cansız amino asit zincirleri, kendilerinde olmayan bir mimari planı ve bir iş takvimini nasıl takip ederek, kendilerinden çok daha üstün özelliklere sahip bir bütünü meydana getirmişlerdir? Özellikle birincil silin bir “anten” olarak çalışması, yani dış dünyadan gelen bir foton veya kimyasal molekül gibi bir “mesajı” alıp hücre içinde “anlamlı” bir cevaba dönüştürmesi, hammaddesi olan proteinlerde zerresi bulunmayan bir “bilgi işleme” kapasitesidir.35 Bu yeni ve üstün özelliğin, cansız bileşenlerin bir araya gelmesiyle nasıl ortaya çıktığı sorusu, parçaların bir araya getirilmesinin ötesinde, onlara yeni ve bütüncül bir kimlik ve işlev kazandıran bir Sanat’ın varlığını akla getirmektedir.

Sonuç

Sentriyol, mikroskobik ölçekte sergilenen bir nizam, sanat ve gaye olarak karşımıza çıkmaktadır. Değişmez geometrik yapısı, hücrenin hayatındaki en kritik anlarla senkronize edilmiş işleyişi ve hücrenin dış dünya ile iletişim kurmasını sağlayan bir antene dönüşebilme kabiliyeti, bu yapının basit bir molekül yığınından ibaret olmadığını göstermektedir. Bilimsel veriler, cansız protein moleküllerinden, son derece hassas ve çok işlevli bir makinenin nasıl inşa edildiğini detaylarıyla ortaya koymaktadır.

Bu kusursuz yapı ve işleyişin, hammaddenin kendisinden mi kaynaklandığı, yoksa bu hammaddeyi belirli bir plan ve amaç doğrultusunda bir araya getiren bir ilim, irade ve kudretin mi eseri olduğu sorusu, akıl ve vicdan sahiplerinin tefekkürüne sunulmaktadır. Deliller yolu aydınlatmakta, nihai hükmü vermek ise okuyucunun kendisine bırakılmaktadır.

Kaynakça

Avidor-Reiss, T., & Fishman, E. L. (2019). The atypical centriole of the animal sperm. Frontiers in Cell and Developmental Biology, 7, 221.

Azimzadeh, J. (2021). The centriole, a tiny organelle of great versatility. Current Opinion in Cell Biology, 71, 107-115.

Banterle, N., & Gönczy, P. (2017). Centriole duplication and recruitment of pericentriolar material. Cold Spring Harbor Perspectives in Biology, 9(3), a025911.

Bettencourt-Dias, M., Rodrigues-Martins, A., Carpenter, L., Riparbelli, M., Lehmann, L., Gatt, M. K.,… & Glover, D. M. (2005). SAK/PLK4 is required for centriole duplication and normal mitotic progression. Nature, 438(7064), 117-121.

Breslow, D. K., & Holland, A. J. (2019). Mechanism and regulation of centriole and cilium biogenesis. Annual Review of Biochemistry, 88, 29-55.

Cottee, M. A., Muschalik, N., & Gönczy, P. (2011). SAS-6 is a cartwheel protein that establishes the 9-fold symmetry of the centriole. Current Biology, 21(19), 1594-1600.

Fong, J. H., Tsai, H. J., Li, Y. Y., & Wang, W. J. (2014). Regulation of the centriole-to-centrosome conversion in vertebrates. Developmental Cell, 29(6), 633-646.

Fu, J., Hagan, I. M., & Glover, D. M. (2015). The centrosome and its duplication cycle. Cold Spring Harbor Perspectives in Biology, 7(2), a015800.

Gönczy, P. (2012). Towards a molecular architecture of the centriole. Nature Reviews Molecular Cell Biology, 13(7), 425-435.

Habedanck, R., Stierhof, Y. D., Wilkinson, C. J., & Nigg, E. A. (2005). The Polo-like kinase Plk4 is required for centriole duplication in human cells. Nature Cell Biology, 7(11), 1140-1146.

Holland, A. J., Lan, W., Ni, R., Goshima, G., & Cleveland, D. W. (2010). Polo-like kinase 4 kinase activity limits centrosome overduplication by autoregulating its own stability. The Journal of Cell Biology, 188(2), 191-198.

Ishikawa, H., & Marshall, W. F. (2011). Ciliogenesis: building the cell’s antenna. Nature Reviews Molecular Cell Biology, 12(4), 222-234.

Joo, K., & Kim, J. (2023). Centrosome aberrations in cancers: Causes and consequences. BMB Reports, 56(3), 131.

Khodjakov, A., Rieder, C. L., Sluder, G., Cassels, G., Sibon, O., & Wang, C. L. (2002). De novo formation of centrosomes in vertebrate cells arrested during S phase. The Journal of Cell Biology, 158(7), 1171-1181.

Kitagawa, D., Vlijmen, T., Chapman, L., Kaminski, C. F., & Gönczy, P. (2011). The crystalline structure of the SAS-6 cartwheel-hub reveals a mechanism for centriole symmetry. Cell, 144(3), 389-398.

Lingle, W. L., Lutz, W. H., Ingle, J. N., Mai, S., & Salisbury, J. L. (1998). Centrosome amplification in human breast tumors. Proceedings of the National Academy of Sciences, 95(6), 2950-2955.

Nigg, E. A., & Holland, A. J. (2018). Once and only once: mechanisms of centriole duplication and their deregulation in disease. Nature Reviews Molecular Cell Biology, 19(5), 297-312.

Pihan, G. A., Purohit, A., Wallace, J., Knecht, H., Woda, B., Quesenberry, P., & Doxsey, S. J. (1998). Centrosome abnormalities and chromosomal instability occur together in pre-invasive carcinomas. Cancer Research, 58(17), 3984-3989.

Reiter, J. F., & Leroux, M. R. (2017). Genes and molecular pathways underpinning ciliopathies. Nature Reviews Molecular Cell Biology, 18(9), 533-547.

Rodrigues-Martins, A., Riparbelli, M., Callaini, G., Glover, D. M., & Bettencourt-Dias, M. (2007). Revisiting the role of the mother centriole in centriole biogenesis. Science, 316(5827), 1046-1050.

Sullenberger, C., Vásquez-Limeta, A., Kong, D., & Loncarek, J. (2020). With age comes maturity: Biochemical and structural transformation of a human centriole in the making. Cells, 9(7), 1585.

Thompson-Peer, K. L., & Yamashita, Y. M. (2012). Centrosome asymmetry: a unifying mechanism for stem cell asymmetric division?. Current Opinion in Cell Biology, 24(4), 518-523.

van Breugel, M., Hirono, M., Andreeva, A., Yanagisawa, H. A., Yamaguchi, S., Nakazawa, Y.,… & Gönczy, P. (2011). Structures of SAS-6 suggest its organization in centrioles. Science, 331(6021), 1196-1199.

Winey, M., & O’Toole, E. (2014). The tiny organelle of the cell: Centriole biogenesis and duplication. Current Opinion in Cell Biology, 26, 1-7.

Woodruff, J. B., Wueseke, O., & Hyman, A. A. (2014). Pericentriolar material structure and dynamics. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 369(1650), 20130459.

Yamashita, Y. M., & Gönczy, P. (2021). Centrosome-centric view of asymmetric stem cell division. Philosophical Transactions of the Royal Society B, 376(1821), 20200109.

Alıntılanan çalışmalar

1. Sentriyol - Yawiki - Yandex, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://yandex.com.tr/yawiki/chemical_compound/sentriyol/0oCglydXcxNDk4ODgYBBVorIk
   
2. Building the Centriole - PMC, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2956124/
   
3. With Age Comes Maturity: Biochemical and Structural …, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7349492/
   
4. Centriole Biogenesis: From Identifying the Characters to Understanding the Plot | Request PDF - ResearchGate, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/319149098_Centriole_Biogenesis_From_Identifying_the_Characters_to_Understanding_the_Plot
   
5. Centriole structure - PubMed, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25047611/
   
6. Sentriyol - Vikipedi, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/Sentriyol
   
7. Positioning centrioles and centrosomes - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10959756/
   
8. Pericentriolar material structure and dynamics - PMC, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4113103/
   
9. Sentrozom - Vikipedi, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/Sentrozom
   
10. Centrosome Dysfunction Contributes to Chromosome Instability, Chromoanagenesis, and Genome Reprograming in Cancer - Frontiers, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/oncology/articles/10.3389/fonc.2013.00277/full
    
11. (PDF) Pericentriolar material structure and dynamics - ResearchGate, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/264126543_Pericentriolar_material_structure_and_dynamics
    
12. The PCM assembly cycle in embryonic systems. (a) During interphase, a… - ResearchGate, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.researchgate.net/figure/The-PCM-assembly-cycle-in-embryonic-systems-a-During-interphase-a-thin-layer-of-PCM_fig3_264126543
    
13. Mechanism and regulation of centriole and cilium biogenesis - PMC, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6588485/
    
14. Coupling Form and Function: How the Oligomerisation Symmetry of the SAS-6 Protein Contributes to the Architecture of Centriole Organelles - MDPI, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.mdpi.com/2073-8994/9/5/74
    
15. Self-assembling SAS-6 multimer is a core centriole building block - PubMed, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20083610/
    
16. pmc.ncbi.nlm.nih.gov, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3089914/#:~:text=In%20this%20study%2C%20using%20a,cartwheel%20and%20thus%20of%20centrioles.
    
17. Structural Basis of the 9-Fold Symmetry of Centrioles - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3089914/
    
18. Structure of the SAS-6 cartwheel hub from Leishmania major - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3939493/
    
19. Centriole structure - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4113101/
    
20. www.molbiolcell.org, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.molbiolcell.org/doi/10.1091/mbc.E25-01-0021#:~:text=Asymmetric%20cell%20division%20is%20used,induce%20cell%20differentiation%20or%20both.
    
21. Asymmetry in the Inheritance of Centrosomes / Centrioles and Its Consequences, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://longevity.ge/index.php/longhoriz/article/view/11
    
22. Centrosome-centric view of asymmetric stem cell division - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7881172/
    
23. Asymmetry of centrosomes in Drosophila neural stem cells requires protein phosphatase 4, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.molbiolcell.org/doi/10.1091/mbc.E25-01-0021
    
24. NIH Public Access - Yamashita Lab, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://yamashitalab.wi.mit.edu/wp-content/uploads/2024/07/Pelletier-2012-Centrosome-asymmetry.pdf
    
25. Hücre - IUC University Press, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://synthesizer-pomegranate-9k4s.squarespace.com/s/49-6njt.pdf
    
26. Centrosome amplification: a quantifiable cancer cell trait with prognostic value in solid malignancies, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7897259/
    
27. Centrosomes, chromosome instability (CIN) and aneuploidy - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3621708/
    
28. Centriole Duplication at the Crossroads of Cell Cycle Control and Oncogenesis - MDPI, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.mdpi.com/2073-4409/14/14/1094
    
29. Expanding roles of centrosome abnormalities in cancers - BMB Reports, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.bmbreports.org/journal/view.html?doi=10.5483/BMBRep.2023-0025
    
30. SAS-6 is a Cartwheel Protein that Establishes the 9-Fold Symmetry of the Centriole, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/5767048_SAS-6_is_a_Cartwheel_Protein_that_Establishes_the_9-Fold_Symmetry_of_the_Centriole
    
31. Bazal cisimcik - Vikipedi, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/Bazal_cisimcik
    
32. (PDF) Centriole/basal body morphogenesis and migration during ciliogenesis in animal cells - ResearchGate, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/6617328_Centriolebasal_body_morphogenesis_and_migration_during_ciliogenesis_in_animal_cells
    
33. Primary Cilia, Ciliogenesis and the Actin Cytoskeleton: A Little Less Resorption, A Little More Actin Please - Frontiers, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/cell-and-developmental-biology/articles/10.3389/fcell.2020.622822/full
    
34. Regulating the transition from centriole to basal body | Journal of Cell Biology, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://rupress.org/jcb/article/193/3/435/36257/Regulating-the-transition-from-centriole-to-basal
    
35. Primary Cilium-Dependent Signaling Mechanisms - MDPI, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.mdpi.com/1422-0067/18/11/2272
    
36. The Primary Cilium as a Complex Signaling Center | Request PDF - ResearchGate, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/26671027_The_Primary_Cilium_as_a_Complex_Signaling_Center
    
37. Signaling through the Primary Cilium - Frontiers, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/cell-and-developmental-biology/articles/10.3389/fcell.2018.00008/full
    
38. Editorial: Signaling by primary cilia in development and disease - Frontiers, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/cell-and-developmental-biology/articles/10.3389/fcell.2023.1186367/full
    
39. The primary cilium as a cellular signaling center: lessons from disease - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2953615/
    
40. Intraflagellar Transport: Mechanisms of Motor Action, Cooperation and Cargo Delivery, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5603355/
    
41. Intraflagellar transport - Wikipedia, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Intraflagellar_transport
    
42. Mechanisms of Regulation in Intraflagellar Transport - MDPI, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.mdpi.com/2073-4409/11/17/2737
    
43. Intraflagellar Transport and Cilium-Based Signaling - Cell Press, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.cell.com/fulltext/S0092-8674(06)00494-6
    
44. Intraflagellar transport drives flagellar surface motility - eLife, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://elifesciences.org/articles/00744
    
45. Structure of the SAS-6 cartwheel hub from Leishmania major - eLife, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://elifesciences.org/articles/01812
    
46. SAS-6 oligomerization: the key to the centriole? - University of Oxford, erişim tarihi Eylül 22, 2025, http://web.path.ox.ac.uk/rafflab/rafflab_content/cottee2011.pdf
    
47. SAS-6 assembly templated by the lumen of cartwheel-less centrioles precedes centriole duplication - PubMed Central, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4116473/
    
48. De novo centriole formation in human cells is error-prone and does not require SAS-6 self-assembly | eLife, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://elifesciences.org/articles/10586
    
49. A Clinical Overview of Centrosome Amplification in Human Cancers, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.ijbs.com/v07p1122.htm
    
50. Centrosomal Clustering Contributes to Chromosomal Instability and Cancer - PMC, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4975617/
    
51. Centrosome amplification drives chromosomal instability in breast tumor development, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.032479999
    
52. Mechanisms of Chromosomal Instability: Current Biology - Cell Press, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(10)00076-X
    
53. Asimetrik hücre bölünmesi - HUSBAM, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://sozvar.hacettepe.edu.tr/index.php/Asimetrik_h%C3%BCcre_b%C3%B6l%C3%BCnmesi
    
54. Hücre içi trafik ve hücre davranış özellikleri Intracellular trafficking and cell behaviour characteristics - DergiPark, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/350854
    
55. De novo centriole formation in human cells is error-prone and does not require SAS-6 self-assembly - PubMed Central, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4709270/
    
56. Plk4 triggers autonomous de novo centriole biogenesis and maturation, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://rupress.org/jcb/article/220/5/e202008090/211915/Plk4-triggers-autonomous-de-novo-centriole
    
57. Experimental and Natural Induction of de novo Centriole Formation - Frontiers, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/cell-and-developmental-biology/articles/10.3389/fcell.2022.861864/full
    
58. De novo formation of centrosomes in vertebrate cells arrested during S phase - PMC, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2173237/
    
59. Experimental and Natural Induction of de novo Centriole Formation - PMC, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9014216/
    
60. Rapid centriole assembly in Naegleria reveals conserved roles for both de novo and mentored assembly | Request PDF - ResearchGate, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/294425651_Rapid_centriole_assembly_in_Naegleria_reveals_conserved_roles_for_both_de_novo_and_mentored_assembly
    
61. Method: In vitro analysis of pericentriolar material assembly - PubMed, erişim tarihi Eylül 22, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26175448/