Yeryüzü Emaneti: Biyoçeşitliliğin Korunması ve Ekolojik Denge (Mizan) Sorumluluğu

Giriş

Yeryüzündeki yaşam, basit bir türler topluluğundan çok daha fazlasını ifade eder; gezegeni canlı ve yaşanabilir kılan, sayısız canlının birbirine görünmez iplerle bağlı olduğu karmaşık ve dinamik bir ağdır. Biyoçeşitlilik olarak adlandırılan bu yaşam dokusu, soluduğumuz havadan içtiğimiz suya, beslendiğimiz gıdalardan medeniyetimizi inşa ettiğimiz kaynaklara kadar varlığımızın her anını destekleyen temel bir sistemdir. Ancak günümüzde bu sistem, insan kaynaklı baskılar nedeniyle tarihinde benzeri görülmemiş bir hızla aşınmaktadır.1 Bu raporun amacı, biyoçeşitliliğin ne olduğunu, onu ayakta tutan hassas mekanizmaları ve bu sistemin insan refahı için neden vazgeçilmez olduğunu güncel bilimsel bulgular ışığında ortaya koymaktır. Rapor, aynı zamanda, insanın bu karmaşık sistem içindeki özgün konumunu ve bu konumdan doğan derin sorumluluğu, yeryüzünün bir emanetçisi (“halife”) olma görevi ve ekolojik dengeyi (“mizanı”) koruma yükümlülüğü çerçevesinde analiz etmeyi hedeflemektedir. Zira biyoçeşitliliğin korunması, yalnızca bir çevre sorunu değil, aynı zamanda insanlığın geleceği ve refahı için hayati bir zorunluluktur.2

Bilimsel Açıklama ve Güncel Bulgular

I. Yaşamın Katmanlı Dokusu: Biyoçeşitliliğin Temel Bileşenleri

A. Biyoçeşitliliğin Tanımı ve Hiyerarşik Yapısı

Biyoçeşitlilik, en genel tanımıyla, bir bölgedeki genlerin, türlerin, ekosistemlerin ve bu katmanları birbirine bağlayan ekolojik olayların oluşturduğu bir bütündür.4 Bu bütüncül yapı, genellikle birbiriyle sıkı ilişki içinde olan üç temel hiyerarşik seviyede incelenir:

Genetik Çeşitlilik: Bir türün bireyleri arasında gözlemlenen genetik farklılıkları ifade eder. Bu çeşitlilik, bir türün değişen çevre koşullarına (iklim değişiklikleri, yeni hastalıklar vb.) uyum sağlama ve neslini devam ettirme potansiyelini belirler. Bir türün sahip olduğu tüm genetik varyasyonların toplamı “gen havuzu” olarak adlandırılır ve bu havuz ne kadar zenginse, türün hayatta kalma şansı o kadar artar. Dolayısıyla genetik çeşitlilik, bir türün gelecekteki varlığının temel sigortasıdır.7
Tür Çeşitliliği: Belirli bir coğrafi alanda veya ekosistemde bulunan farklı canlı türlerinin sayısını ve göreli bolluğunu tanımlar.6 Her tür, besin zincirinde, tozlaşmada, ayrışmada veya madde döngülerinde belirli bir işlevi yerine getirir. Bir ekosistemdeki tür zenginliği, o sistemin daha istikrarlı ve üretken olmasını sağlar. Bir türün yok olması, sadece o canlının kaybı anlamına gelmez; aynı zamanda o türün ekosistemde yerine getirdiği özgün işlevin de zayıflaması veya tamamen ortadan kalkmasıyla sonuçlanır ki bu boşluk çoğu zaman başka bir tür tarafından tam olarak doldurulamaz.8
Ekosistem Çeşitliliği: Ormanlar, çöller, sulak alanlar, mercan resifleri ve meralar gibi yeryüzündeki farklı yaşam alanlarının çeşitliliğini ifade eder.7 Her bir ekosistem, kendine özgü iklim, coğrafya ve toprak yapısına bağlı olarak farklı tür topluluklarını barındırır ve gezegen ölçeğinde farklı ekolojik hizmetler sunar. Örneğin, ormanlar karbon depolarken, sulak alanlar suyu arıtır ve taşkınları kontrol eder. Bu yaşam alanlarının çeşitliliği, gezegenin genel sağlığı ve yaşamın devamlılığı için zorunludur.6

Bu üç seviye birbirinden bağımsız değildir; aralarında sıkı bir hiyerarşik bağımlılık mevcuttur. Ekosistem çeşitliliği, tür çeşitliliğini doğrudan etkileyen, onu destekleyen veya sınırlayan bir çerçeve sunar.4 Bir ekosistemin, örneğin bir sulak alanın kurutulması veya bir ormanın yok edilmesi gibi habitat kayıpları, doğrudan o ekosisteme bağımlı olan türlerin popülasyonlarının azalmasına veya yok olmasına neden olur.4 Türlerin yok olması ise, o türün binlerce yıl boyunca taşıdığı benzersiz genetik bilginin, yani gen havuzunun, yeryüzünden kalıcı olarak silinmesi anlamına gelir.8 Bu durum, biyoçeşitlilik kaybının sadece görünen türlerin kaybı olmadığını, aynı zamanda yaşamın gelecekteki adaptasyon potansiyelinin de geri döndürülemez bir şekilde kaybedilmesi olduğunu gösteren bir domino etkisidir.

II. Mizan’ın İşleyişi: Ekosistemleri Ayakta Tutan Döngüler ve Hizmetler

A. Ekolojik Denge Mekanizmaları

Ekosistemler, kendi içlerinde belirli bir dengeye sahip, kendini düzenleyen ve sürdüren sistemlerdir. Bu işleyişin temelinde, yaşamın devamlılığını sağlayan iki ana mekanizma yer alır:

Enerji Akışı: Yeryüzündeki yaşamın neredeyse tamamının temel enerji kaynağı güneştir. Bu enerji, üretici olarak adlandırılan bitkiler ve diğer fotosentetik organizmalar tarafından kimyasal enerjiye dönüştürülür. Enerji, daha sonra besin zinciri aracılığıyla bitkilerle beslenen otoburlara, onlarla beslenen etoburlara aktarılır. Ancak her aktarım seviyesinde enerjinin önemli bir kısmı ısı olarak kaybedilir ve sisteme geri dönemez. Bu nedenle ekosistemler, varlıklarını sürdürebilmek için sürekli bir dış enerji girdisine, yani güneş enerjisine bağımlıdır.9
Madde Döngüleri: Enerjinin tek yönlü akışının aksine, yaşam için gerekli olan su, karbon, azot ve fosfor gibi temel kimyasal maddeler, ekosistem içinde sürekli olarak yeniden kullanılır. “Biyojeokimyasal döngüler” olarak bilinen bu süreçlerde, maddeler canlı organizmalar ile cansız çevre (toprak, su, atmosfer) arasında dolaşır. Örneğin, bitkiler tarafından atmosferden alınan karbon, besin zinciri yoluyla hayvanlara geçer ve solunum veya organizmaların ölümüyle tekrar çevreye döner. Bu döngüler, yaşam için gerekli olan sınırlı miktardaki hammaddenin tükenmeden dolaşımda kalmasını sağlayan mükemmel bir geri dönüşüm mekanizmasıdır.9

B. Ekosistem Hizmetleri: Yaşamın Sürdürülebilirliğine Katkılar

Sağlıklı ve çeşitli ekosistemler, insanlığın refahı ve hayatta kalması için vazgeçilmez olan bir dizi fayda sağlar. “Ekosistem hizmetleri” olarak adlandırılan bu faydalar, genellikle dört ana kategoride sınıflandırılır.13 Bu hizmetler, biyoçeşitliliğin soyut bir kavram olmadığını, aksine insan yaşamını doğrudan etkileyen somut ve ölçülebilir katkılar sunduğunu göstermektedir.

Tablo 1: Ekosistem Hizmetleri ve Biyoçeşitlilik Kaybının Etkileri

Hizmet Kategorisi	Örnek Hizmetler	Biyoçeşitlilik Kaybının Sonuçları	İlgili Kaynaklar
Sağlama (Provisioning)	Gıda (balık, ekin), temiz su, odun, genetik kaynaklar, tıbbi bitkiler	Gıda güvenliğinin azalması, su kıtlığı, yeni ilaçların keşfedilme potansiyelinin kaybı, hammadde eksikliği	15
Düzenleyici (Regulating)	İklim düzenlemesi (karbon tutma), sel kontrolü, su arıtma, tozlaşma, hastalık kontrolü	İklim değişikliğinin hızlanması, sel ve kuraklık felaketlerinin artması, su kalitesinin düşmesi, tarımsal verim kaybı, salgın hastalık risklerinin artması	15
Destekleyici (Supporting)	Besin döngüsü, toprak oluşumu, birincil üretim (fotosentez), habitat sağlama	Toprak verimsizleşmesi, ekosistemlerin çökmesi, diğer tüm hizmetlerin temelinin zayıflaması	15
Kültürel (Cultural)	Estetik değerler, rekreasyon ve ekoturizm, manevi ve ilham verici deneyimler, bilimsel eğitim	Manevi ve kültürel mirasın kaybı, zihinsel ve ruhsal sağlığın olumsuz etkilenmesi, turizm gelirlerinin azalması	15

III. Denge’nin Bozulması: Biyoçeşitlilik Kaybının Güncel Boyutları ve Nedenleri

A. Küresel Tehditler ve Ana Sürücüler

Bilimsel kanıtlar, gezegenin şu anda “6. Kitlesel Yok Oluş” olarak adlandırılan bir süreçten geçtiğini ve türlerin yok olma hızının endişe verici seviyelere ulaştığını göstermektedir.3 Bu kaybın arkasındaki temel itici güç, insan faaliyetleridir. Başlıca tehditler şunlardır:

Arazi ve Deniz Kullanımındaki Değişiklikler: Ormanların tarım alanlarına veya yerleşim yerlerine dönüştürülmesi, sulak alanların kurutulması ve kıyıların doldurulması gibi faaliyetler, habitat kaybı ve parçalanmasının en önemli nedenidir. Bu, biyoçeşitlilik kaybının birincil sürücüsü olarak kabul edilmektedir.4
Doğal Kaynakların Aşırı Kullanımı: Balık stoklarının sürdürülemez seviyelerde avlanması, ormanların aşırı kesimi ve su kaynaklarının bilinçsizce tüketilmesi, birçok türün popülasyonunu çökme noktasına getirmiştir.16
İklim Değişikliği: Küresel sıcaklıklardaki artış, türlerin coğrafi dağılımlarını değiştirmekte, yaşam döngülerini bozmakta ve aşırı hava olayları (kuraklık, sel) yoluyla ekosistemleri tahrip etmektedir.2
Kirlilik: Tarımsal ilaçlar, endüstriyel atıklar, plastikler ve diğer kirleticiler, toprağı, suyu ve havayı kirleterek canlılar için zehirli bir ortam oluşturmaktadır.4
İstilacı Yabancı Türler: İnsanlar tarafından kasıtlı veya kasıtsız olarak yeni bölgelere taşınan türler, yerel türlerle rekabet ederek, onları avlayarak veya hastalık yayarak yerel biyoçeşitliliğe ciddi zararlar vermektedir.4

B. Vaka Analizleri: Ekosistem Düzeyinde Bozulmalar

Orman Ekosistemleri: Özellikle tropik ormanlar, karasal biyoçeşitliliğin en zengin merkezleri ve küresel iklimin düzenlenmesinde kilit role sahip sistemlerdir. 1990 ile 2020 arasında 420 milyon hektardan fazla orman alanının yok olduğu tahmin edilmektedir.25 Ormansızlaşma, sadece depolanan karbonun atmosfere salınmasına neden olarak iklim değişikliğini hızlandırmakla kalmaz, aynı zamanda bölgesel yağış rejimlerini bozarak ve sayısız türe ev sahipliği yapan habitatları yok ederek hem iklimi hem de biyoçeşitliliği çift yönlü bir tehdit altına sokar.19 Amazonlar gibi bazı kilit bölgelerde, ormanların artık bir karbon yutağı olmaktan çıkıp karbon kaynağına dönüşmeye başladığına dair endişe verici bulgular mevcuttur.27
Deniz Ekosistemleri: Aşırı avlanma, küresel balık stoklarının üçte birinden fazlasının biyolojik olarak sürdürülemez seviyelerde avlanmasına yol açmıştır. Biyoçeşitlilikteki bu azalma, ekosistemin direncini düşürerek toparlanma potansiyelini zayıflatmakta ve balıkçılık gibi temel bir sağlama hizmetini tehlikeye atmaktadır.16 Denizlerdeki biyoçeşitlilik kaybı arttıkça, kaynakların çökme oranlarının arttığı, ekosistemin istikrarının ve su kalitesini sürdürme kapasitesinin ise katlanarak azaldığı gözlemlenmiştir.16
Sulak Alan Ekosistemleri: “Doğal süngerler” ve “doğal arıtma tesisleri” olarak işlev gören sulak alanlar, suyu filtreleyerek arıtır, taşkınları önler ve zengin bir biyoçeşitliliğe ev sahipliği yapar.29 Buna rağmen, tarım ve kentleşme amacıyla dünya genelinde sulak alanların önemli bir kısmı yok edilmiştir. Bu durum, sadece su güvenliğini tehlikeye atmakla kalmamış, aynı zamanda sel gibi doğal afetlere karşı toplumların direncini de azaltmıştır.17
Türkiye Özelinde Durum: Türkiye, zengin bir biyolojik çeşitliliğe sahip olan ancak aynı zamanda iklim değişikliği ve habitat kaybı gibi tehditlere karşı oldukça kırılgan olan Akdeniz havzasında yer almaktadır.21 Plansız kentleşme, sanayileşme, tarım alanlarının genişlemesi ve artan orman yangınları gibi arazi kullanımı değişiklikleri, Türkiye’deki doğal ekosistemler üzerinde ciddi bir baskı oluşturmaktadır.1 Bu baskılar, ülkenin zengin biyoçeşitliliğini tehdit etmekte ve ekosistemlerin sağladığı hizmetlerin azalmasına neden olmaktadır.

Biyoçeşitlilik kaybına yol açan bu faktörler izole bir şekilde işlemez. Aksine, birbirini güçlendiren ve bozulmayı hızlandıran sinerjistik bir ağ içinde etkileşime girerler. Örneğin, insan kaynaklı sera gazı salımları iklim değişikliğine yol açar.21 Değişen iklim, ormanları kuraklığa ve dolayısıyla yangınlara karşı daha savunmasız hale getirir.25 Artan ve şiddetlenen orman yangınları, hem o bölgedeki biyoçeşitliliği yok eder hem de ormanların depoladığı devasa miktardaki karbonu atmosfere salar.19 Atmosfere salınan bu ek karbon, sera etkisini daha da güçlendirerek iklim değişikliğini hızlandırır ve bu da gelecekteki yangın riskini daha da artırır. Bu, sistemin kendi çöküşünü hızlandırdığı tehlikeli bir negatif geri besleme döngüsüdür. Bu durum, sorunun ne kadar acil ve müdahalenin neden çok yönlü olması gerektiğini açıkça ortaya koymaktadır.

Kavramsal Analiz

I. Nizam, Gaye ve Sanat Perspektifi

Sunulan bilimsel veriler, yeryüzündeki yaşamın rastgele bir unsurlar yığını olmadığını, aksine hassas bir denge (nizam), belirli bir gaye ve gözle görülür bir sanat üzerine kurulduğunu düşündürmektedir. Madde döngüleri, elementlerin israf edilmeden sürekli olarak yeniden kullanıldığı kusursuz bir geri dönüşüm sistemi sergiler. Enerji akışı, yaşamın devamlılığı için gerekli olan gücün sistemin her katmanına ölçülü bir şekilde dağıtıldığı bir düzeni gösterir. Tozlaşma gibi simbiyotik ilişkilerde, bitkilerin üremesi ile hayvanların beslenmesi arasında karşılıklı faydaya dayalı, incelikli bir tertip gözlemlenir. Bir bütün olarak ele alındığında, ekosistem hizmetlerinin tamamı, gezegeni insan ve diğer tüm canlılar için yaşanabilir kılma “gayesine” hizmet edecek şekilde entegre edilmiş bir yapı arz eder. Bu hassas düzenin varlığı, Rahman Suresi’nde geçen “Göğü O yükseltti ve mizanı (dengeyi) O koydu. Sakın dengeyi bozmayın.” (Rahman/55: 7-8) uyarısının bilimsel bir yansıması olarak tefekkür edilebilir.33

II. Nedensellik Zincirinde İndirgemeci Yaklaşımların Değerlendirilmesi

Bilimsel anlatımda, karmaşık süreçleri açıklamak için “doğa kanunları bunu gerektirdi” gibi ifadelere sıkça başvurulur. Bu dil, olguları tanımlamak için kullanışlı bir “kısayol” olsa da, nedensellik zincirinin tam bir açıklamasını sunmaktan uzaktır. Zira “kanun” olarak adlandırılan prensipler, bir fail veya irade sahibi değildir; onlar, evrendeki işleyişin nasıl gerçekleştiğini betimleyen, tekrar eden “adetlerin” veya “işleyiş ilkelerinin” birer tanımıdır. Örneğin, yerçekimi kanunu, kütlelerin birbirini neden çektiğini değil, nasıl çektiğini tarif eder. Benzer şekilde, ekolojik süreçleri sağlayan prensipler de, bu süreçleri başlatan veya tasarlayan bir iradeye sahip değildir. Bu dil, faili mefule, yani etkeni edilgene atama eğilimi taşır. Belirtilen felsefi çerçeveden bakıldığında, kanunların ve süreçlerin kendileri birer fail değil, o kanunları koyan ve süreçleri belirli bir nizam içinde işleten nihai bir Fail’in iradesinin tecellileridir.

III. Hammadde ve Sanat Ayrımı: Cansız Elementlerden Canlı Sisteme

Ekosistemler, “hammadde” ile ondan inşa edilen “sanat” arasındaki farkı en çarpıcı şekilde gösteren örneklerdir. Bir orman ekosisteminin hammaddesi; toprakta ve atmosferde bulunan karbon, azot, su gibi cansız atomlar ve moleküllerdir. Bu hammaddeden inşa edilen “sanat eseri” ise, kendi iklimini düzenleyebilen, toprağını oluşturabilen, kendini yenileyebilen ve binlerce canlı türüne ev sahipliği yapan yaşayan, nefes alan bir ormandır. Hammaddenin kendisinde bulunmayan bu kolektif ve karmaşık özellikler (iklim düzenleme, su döngüsünü yönetme, biyolojik çeşitliliği barındırma kapasitesi vb.) sanat eserine nereden gelmiştir? Cansız bileşenler, kendilerinde mevcut olmayan bir planı, bilgiyi ve gayeyi takip ederek nasıl bu kadar karmaşık, işlevsel ve estetik bir bütünü meydana getirmiştir? Bu durum, cansız elementlerin bir araya getirilmesiyle, o elementlerin toplamında bulunmayan yepyeni ve üstün özelliklere sahip bir bütünün ortaya çıkarıldığını göstermektedir.

Sonuç

Bu rapor boyunca sunulan bilimsel veriler, yeryüzünün birbiriyle iç içe geçmiş, hassas bir denge (mizan) üzerine kurulmuş, sanatlı ve bütüncül bir yaşam sistemi olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Enerji akışından madde döngülerine, genetik çeşitlilikten ekosistem hizmetlerine kadar her bir unsur, bu büyük sistemin işleyişinde hayati bir rol oynamaktadır. Aynı veriler, ne yazık ki, insanın müdahaleleri sonucunda bu mükemmel dengenin hızla bozulduğunu, yaşam destek sistemlerinin temelden sarsıldığını ve yeryüzü emanetinin ciddi bir tehdit altında olduğunu da gözler önüne sermektedir.

Deliller, hem sistemin sanatlı kuruluşunu hem de bu sanatın insan eliyle nasıl tahrip edildiğini göstermektedir. Bu noktadan sonra yol gösterilmiştir. Sunulan bu bilimsel ve akli deliller ışığında, insanın yeryüzündeki “halifelik” görevine nasıl bir karşılık vereceği; bu sanatlı dengeyi koruyarak şükreden bir vekil mi, yoksa onu bozarak nankörlük eden bir müdahil mi olacağı tercihi, her bireyin kendi aklına ve vicdanına bırakılmıştır.

Kaynakça

Adhikari, K., & Hartemink, A. E. (2016). Linking soils to ecosystem services — A global review. Geoderma, 262, 101-111.

Avcıoğlu, B. (2016). Ekosistem hizmetleri ve mekansal planlama ilişkisinin peyzaj mimarlığı disiplini açısından değerlendirilmesi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.

Chapin, F. S., Zavaleta, E. S., Eviner, V. T., Naylor, R. L., Vitousek, P. M., Reynolds, H. L.,… & Díaz, S. (2000). Consequences of changing biodiversity. Nature, 405(6783), 234-242.

Costanza, R., d’Arge, R., de Groot, R., Farber, S., Grasso, M., Hannon, B.,… & van den Belt, M. (1997). The value of the world’s ecosystem services and natural capital. Nature, 387(6630), 253-260.

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2019). Türkiye’nin İklim Değişikliği ve Arazi Raporu.

Daily, G. C. (Ed.). (1997). Nature’s services: Societal dependence on natural ecosystems. Island Press.

Fluet-Chouinard, E., et al. (2023). Extensive global wetland loss over the past three centuries. Nature, 614, 281–286.

Griscom, B. W., Adams, J., Ellis, P. W., Houghton, R. A., Lomax, G., Miteva, D. A.,… & Woodwell, G. M. (2017). Natural climate solutions. Proceedings of the National Academy of Sciences, 114(44), 11645-11650.

Harris, N. L., Gibbs, D. A., Baccini, A., Birdsey, R. A., de Bruin, S., Farina, M.,… & Tyukavina, A. (2021). Global maps of twenty-first century forest carbon fluxes. Nature Climate Change, 11(3), 234-240.

IPCC. (2022). Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press.

Jackson, J. B. C., Kirby, M. X., Berger, W. H., Bjorndal, K. A., Botsford, L. W., Bourque, B. J.,… & Warner, R. R. (2001). Historical overfishing and the recent collapse of coastal ecosystems. Science, 293(5530), 629-637.

Lawrence, D., & Vandecar, K. (2015). Effects of tropical deforestation on climate and agriculture. Nature Climate Change, 5(1), 27-36.

MEA. (2005). Ecosystems and Human Well-being: Synthesis. Island Press.

Odum, E. P., & Barrett, G. W. (2005). Fundamentals of ecology. Thomson Brooks/Cole.

Olsson, L., et al. (2019). Land Degradation. In: Climate Change and Land: an IPCC special report on climate change, desertification, land degradation, sustainable land management, food security, and greenhouse gas fluxes in terrestrial ecosystems.

Pan, Y., Birdsey, R. A., Fang, J., Houghton, R., Kauppi, P. E., Kurz, W. A.,… & Hayes, D. (2011). A large and persistent carbon sink in the world’s forests. Science, 333(6045), 988-993.

Steffen, W., Richardson, K., Rockström, J., Cornell, S. E., Fetzer, I., Bennett, E. M.,… & Sörlin, S. (2015). Planetary boundaries: Guiding human development on a changing planet. Science, 347(6223), 1259855.

TEEB. (2010). The Economics of Ecosystems and Biodiversity: Mainstreaming the Economics of Nature: A synthesis of the approach, conclusions and recommendations of TEEB.

Vitousek, P. M., Mooney, H. A., Lubchenco, J., & Melillo, J. M. (1997). Human domination of Earth’s ecosystems. Science, 277(5325), 494-499.

Worm, B., Barbier, E. B., Beaumont, N., Duffy, J. E., Folke, C., Halpern, B. S.,… & Sala, E. (2006). Impacts of biodiversity loss on ocean ecosystem services. Science, 314(5800), 787-790.

Zedler, J. B., & Kercher, S. (2005). Wetland resources: status, trends, ecosystem services, and restorability. Annual Review of Environment and Resources, 30, 39-74.

Alıntılanan çalışmalar

TÜRKİYE’DE EKOSİSTEM TAHRİBAT FAKTÖRÜ OLARAK HABİTAT VE ARAZİ KULLANIM DEĞİŞİKLİKLERİ Doğanay TOLUNAY1 - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2214622
Biyoçeşitlilik ve Halk Sağlığı - ekoIQ, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.ekoiq.com/biyocesitlilik-ve-halk-sagligi/
Biyoçeşitlilik: Nedir ve Neden Önemlidir? - Semtrio, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.semtrio.com/blog/biyocesitlilik-nedir
Kentsel Alanlarda Biyolojik Çeşitliliğin Sürdürülebilirliği ve Koruma Yaklaşımları - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/417945
Ortaöğretim Öğrencilerinin Biyoçeşitliliğe Yönelik Bilgi, Davranış ve Tutumlarının İncelenmesi - AVESİS, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://avesis.gazi.edu.tr/dosya?id=9a0913e2-88b1-40ce-95ba-74ad66c7aeb3
Biyolojik Çeşitlilik - Turkiye Çevre Koruma ve Yeşillendirme Kurumu - Türçek, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, http://www.turcek.org.tr/detay.aspx?d=27
Biyoçeşitlilik Nedir ve Neden Önemlidir? - Enexion Group, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.enexion.com.tr/biyocesitlilik-nedir-ve-neden-onemlidir/
BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK BIODIVERSITY, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://avys.omu.edu.tr/storage/app/public/hbozoglu/66392/2.B%C3%87Nedir.pdf
genel ekoloji - Prof. Dr. Ersin Yücel, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.ersinyucel.com.tr/uploads/365e8cfcea0bf4341c47770eb1a5e2ac.pdf
1. Prof.Dr.Koray Haktanır-Doç.Dr.Sevinç Arcak TOPRAK BİYOLOJİSİNİN KONUSU, ÖNEMİ VE GELİŞİMİ - Cloudfront.net, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, http://d10fbf87uv1xiy.cloudfront.net/456/kicerik/17185/142548.pdf
EKOSİSTEM YAKLAŞIMI PERSPEKTİFİNDEN SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA İLKESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Neslihan SEÇGİN EVALUA - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4294603
biyoloji dersi - öğretim programı, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://bolluk.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/10/01/967425/dosyalar/2024_06/21011109_biyolojidersi.pdf
Ekosistem Hizmetleri ve Mekânsal Planlama İlişkisinin Peyzaj Planlama Çerçevesinde Değerlendirilmesi - SciSpace, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://scispace.com/pdf/ekosistem-hizmetleri-ve-mekansal-planlama-iliskisinin-peyzaj-o4jhf35r75.pdf
Toprak Temelli Ekosistem Servisleri Soil Based Ecosystem Services Elif GÜNAL1 Nurullah ACİR2 Öz - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2016628
Ekosistem hizmetleri - Vikipedi, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/Ekosistem_hizmetleri
Impacts of Biodiversity Loss on Ocean Ecosystem Ser vices - ResearchGate, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/281257970_Impacts_of_Biodiversity_Loss_on_Ocean_Ecosystem_Ser_vices
THE ECONOMICS OF ECOSYSTEMS AND BIODIVERSITY FOR WATER AND WETLANDS - Convention on Biological Diversity, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.cbd.int/financial/values/g-ecowaterwetlands-teeb.pdf
Urban Wetlands: A Review on Ecological and Cultural Values - MDPI, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.mdpi.com/2073-4441/13/22/3301
The Unseen Effects of Deforestation: Biophysical Effects on Climate - Frontiers, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/forests-and-global-change/articles/10.3389/ffgc.2022.756115/full
Kampüs yerleşimlerindeki odunsu peyzaj bitkilerinin sağladıkları ekosistem hizmetleri: AÇÜ Seyitler Yerleşkesi Örneği, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://ofd.artvin.edu.tr/en/download/article-file/3210270
BİYOÇEŞİTLİLİK, TARIM VE GIDA - Türkiye Bilimler Akademisi, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.tuba.gov.tr/files/yayinlar/raporlar/TUBA-978-625-6110-01-4.pdf
Biyolojik Çeşitlilik Kaybı - İtü Vakfı, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.ituvakif.org.tr/biyolojik-cesitlilik-kaybi
Biyoçeşitlilik kaybı | Eyalet başkenti Wiesbaden, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.wiesbaden.de/tr/leben-in-wiesbaden/umwelt-natur-klima/biodiversitaet/biodiversitaetsverlust
Biyoçeşitliliğin Azalmasının Sebepleri ve Sonuçları - Evrim Ağacı, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://evrimagaci.org/biyocesitliligin-azalmasinin-sebepleri-ve-sonuclari-7356
Cross-Chapter Paper 7: Tropical Forests | Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/chapter/ccp7/
Global change and terrestrial plant community dynamics - PNAS, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.1519911113
Estimating the spatial amplification of damage caused by degradation in the Amazon | PNAS, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2312451120
eprints.whiterose.ac.uk, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://eprints.whiterose.ac.uk/id/document/1334007
A review of the wetland’s restoration mechanisms and its economic and social benefits, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://iwaponline.com/wpt/article/19/11/4355/104875/A-review-of-the-wetland-s-restoration-mechanisms
The Effects of Wetland Degradation on Ecological Species - ResearchGate, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/380475387_The_Effects_of_Wetland_Degradation_on_Ecological_Species
BİYOTOP HARİTALAMA VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ İLİŞKİSİ - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2804078
ARAZİ KULLANIMI VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN BİYOÇEŞİTLİLİK KAYBI ÜZERİNE ETKİSİ, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://www.tuba.gov.tr/files/yayinlar/raporlar/TUBA-978-625-8352-58-0_ch01.pdf
Derin ekoloji ve İslam’da insan-doğa ilişkisi Human … - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 22, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2030707