Karbon: Hayatın Moleküler İskeleti

Giriş

Karbon atomu, yeryüzündeki canlılığı teşkil eden moleküler yapıların temel unsuru olarak merkezi bir konuma yerleştirilmiştir. Canlı organizmaları cansız maddeden ayıran proteinler, DNA ve karbonhidratlar gibi karmaşık ve işlevsel moleküllerin tamamı, karbon atomlarının birbirlerine ve diğer elementlere bağlanmasıyla inşa edilmiş iskeletler üzerine kuruludur.1 Karbonun bu merkezi rolü, onun belirli kimyasal özelliklerinden kaynaklanır ve bu özellikler, hayatın moleküler mimarisinin temelini oluşturur. Yeryüzündeki yaşamın evrensel vasıtası su ise, canlı organizmaların kendileri de büyük ölçüde karbon elementine dayalı kimyasallardan meydana getirilmiştir. Bu elementin, büyük, karmaşık ve çeşitli moleküller oluşturma hususundaki benzersiz kapasitesi, yeryüzünde var olan organizma çeşitliliğini mümkün kılan temel bir zemin hazırlamıştır.

Bu raporun amacı, karbonun bu istisnai rolünü mümkün kılan temel kimyasal özelliklerini, bilhassa dört kovalent bağ kurabilme yeteneğini ve bu özelliğin neticesinde ortaya çıkan baş döndürücü moleküler çeşitliliği, en güncel bilimsel bulgular ışığında derinlemesine analiz etmektir. Bu analiz, atomik düzeydeki temel özelliklerden başlayarak, karbonun kozmik kökenlerindeki hassas ayarlara ve nihayetinde hayatın bilgi temelini oluşturan makromoleküllerin inşasına kadar uzanan bir tefekkür yolculuğu sunmayı hedeflemektedir.

Bilimsel Açıklama ve Güncel Bulgular

Temel Kavramlar ve İşleyiş: Karbon Atomunun Benzersiz Kimyası

Elektron Dizilimi ve Tetravalans (Dört Değerliklilik)

Karbon atomu, periyodik tabloda atom numarası 6 olan bir element olarak konumlandırılmıştır. Elektron dizilimi incelendiğinde, çekirdeğe en yakın olan ilk elektron kabuğunda 2, en dıştaki değerlik kabuğunda ise 4 elektron bulunduğu görülür.1 Kimyasal reaksiyonlarda atomların kararlı bir yapıya ulaşma eğilimi, genellikle değerlik kabuklarının 8 elektrona tamamlanmasıyla sonuçlanan “oktet kuralı” ile ifade edilir.3 Bu kural çerçevesinde karbon atomu, kararlı hale gelebilmek için ne dört elektronunu kolayca verebilir ne de dört elektron alabilir. Bunun yerine, en dış kabuğundaki dört elektronunu diğer atomlarla ortaklaşa kullanarak dört adet güçlü kovalent bağ kurar.5 “Tetravalans” olarak isimlendirilen bu dört bağ kurma kapasitesi, karbonu organik kimyanın ve dolayısıyla biyokimyanın temel taşı yapan en merkezi özelliktir.1 Bu özellik sayesinde her bir karbon atomu, bir molekülün dört farklı yöne doğru dallanabileceği bir kavşak noktası gibi işlev görür ve bu durum, büyük ve karmaşık moleküllerin inşası için gerekli olan çok yönlülüğün temelini oluşturur.1

Hibritleşme ve Üç Boyutlu Geometri

Karbonun kurduğu bağların uzaydaki üç boyutlu yönelimi, kuantum mekaniğinin bir sonucu olan ve “hibritleşme” (melezleşme) olarak adlandırılan bir süreçle açıklanır. Bu süreçte, bir atomun farklı enerji seviyelerindeki atomik orbitalleri kendi aralarında yeniden düzenlenerek, geometrik olarak belirli yönelimlere sahip, eş enerjili yeni hibrit orbitaller oluşturur.7 Karbon atomu, bağ kurma şekline göre farklı hibritleşme türleri sergileyebilir.

sp³ Hibritleşmesi: Karbonun dört farklı atoma tekli bağlarla bağlandığı durumlarda (örneğin metan, CH4), bir adet s orbitali ile üç adet p orbitalinin yeniden düzenlenmesiyle dört adet özdeş sp3 hibrit orbitali oluşur.8 Bu dört orbital, aralarındaki elektrostatik itmeyi en aza indirecek şekilde uzayda yönelir. Bu yönelim, merkezde karbon atomunun bulunduğu ve bağların köşelere uzandığı bir

tetrahedral (düzgün dörtyüzlü) geometri oluşmasını sağlar. Bu geometride bağ açıları yaklaşık 109.5 derecedir.1 Bu üç boyutlu yapı, proteinlerin katlanarak aktif hale gelmesi ve DNA’nın çift sarmal yapısı gibi hayati moleküllerin karmaşık ve işlevsel şekillerinin temelini teşkil eder.

sp² ve sp Hibritleşmeleri: Karbon atomları arasında bir adet çift bağ kurulduğunda, bir s ve iki p orbitali sp2 hibritleşmesi sürecine dahil olur. Bu durumda, molekül düzlem üçgen bir geometriye sahip olur ve bağ açıları yaklaşık 120 derecedir.7 Karbon atomları arasında bir adet üçlü bağ kurulduğunda ise bir s ve bir p orbitali

sp hibritleşmesi yapar ve bu durum, moleküle 180 derecelik bağ açısıyla doğrusal bir geometri kazandırır.7 Hibritleşme türlerindeki bu çeşitlilik, karbonun farklı türde moleküler mimariler inşa etme potansiyelini muazzam ölçüde artırarak moleküler çeşitliliğe zemin hazırlar.

Katenasyon: Zincir ve Halka Oluşturma Kapasitesi

Karbon atomları, diğer elementlerde nadiren görülen bir yetenekle, kendi aralarında son derece güçlü ve kararlı kovalent bağlar kurarak çok uzun zincirler veya halkalı yapılar oluşturabilmektedir.2 “Katenasyon” olarak bilinen bu özellik sayesinde düz, dallanmış veya iç içe geçmiş halkalı karbon iskeletleri oluşturulur.9 Karbon-karbon bağının kararlılığı ile birleşen bu özellik, yaşamı oluşturan moleküllerin neredeyse sınırsız çeşitliliğinin ve karmaşıklığının temelini atar.1 Bu iskeletler, fonksiyonel grupların eklenebileceği bir platform görevi görerek lipitler, karbonhidratlar, proteinler ve nükleik asitler gibi temel biyomolekül sınıflarının tamamının yapısal temelini oluşturur.

Bağ Türleri ve Kararlılık-Dinamizm Dengesi

Karbon atomları arasında tekli (C-C), ikili (C=C) ve üçlü (C≡C) kovalent bağlar kurulabilir.9 Bu bağ türleri, hem yapısal hem de enerjetik olarak farklı özellikler sergiler. Genel bir kural olarak, bağ sayısı arttıkça, iki karbon atomu arasındaki mesafe kısalır ve bağı kırmak için gereken enerji (bağ ayrışma enerjisi) artar; yani bağ daha kuvvetli hale gelir.7

Tablo 1: Karbon-Karbon Bağ Türlerinin Karşılaştırmalı Özellikleri

Bağ Türü	Hibritleşme	Ortalama Bağ Uzunluğu (pm)	Ortalama Bağ Ayrışma Enerjisi (kcal/mol)	Geometri
Tekli Bağ (C-C)	sp3	~154	~90	Tetrahedral
İkili Bağ (C=C)	sp2	~134	~174	Düzlem Üçgen
Üçlü Bağ (C≡C)	sp	~120	~230	Doğrusal

9

Bu bağ enerjileri incelendiğinde, karbon-karbon tekli bağının enerjisinin (~90 kcal/mol) dikkat çekici bir denge noktasında konumlandırıldığı görülür.9 Bu bağ, bir yandan biyolojik yapıların (proteinler, polisakkaritler) bütünlüğünü ve kararlılığını sağlayacak kadar güçlüdür; bu sayede moleküller, termal dalgalanmalarla kolayca parçalanmaz. Diğer yandan, metabolik süreçlerde enerji elde etmek veya molekülleri yeniden düzenlemek için kırılamayacak kadar da inert (tepkimesiz) değildir. Eğer C-C bağları çok daha zayıf olsaydı, kalıcı biyolojik yapılar oluşamazdı. Eğer çok daha güçlü olsaydı, bu bağları kırmak için gereken aktivasyon enerjisi aşırı yüksek olacağından, yaşam için gerekli olan dinamik biyokimyasal reaksiyonlar (metabolizma) işleyemezdi. Dolayısıyla, karbon bağlarının enerjisinin, moleküler yapıların hem

kalıcı olmasına imkân verecek kadar güçlü, hem de biyokimyasal süreçlerin dinamik bir şekilde işlemesine olanak tanıyacak kadar esnek, hassas bir ayara sahip olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum, hem yapısal bütünlük (stabilite) hem de metabolik aktivite (reaktivite) için eş zamanlı bir optimizasyonun varlığına işaret etmektedir.

Güncel Araştırmalardan Bulgular: Kozmik Kökenlerden Biyolojik Bilgiye

Karbonun Kozmik Sentezi: Üçlü Alfa Süreci ve “Hoyle Durumu” Rezonansı

Evrende bulunan ve yaşamın temelini oluşturan karbon-12 izotopunun büyük bir kısmı, Güneş gibi yıldızlarda değil, ondan daha kütleli olan ve ömürlerinin son aşamasına gelmiş kırmızı dev yıldızların çekirdeklerinde sentezlenmiştir.12 Bu sentez, sıcaklığın 100 milyon Kelvin’i aştığı olağanüstü koşullarda gerçekleşen ve “üçlü alfa süreci” olarak bilinen bir nükleer füzyon reaksiyonuyla meydana gelir.14 Süreç, temel olarak üç helyum-4 çekirdeğinin (alfa parçacığı) birleşerek bir karbon-12 çekirdeği oluşturmasını içerir.15

Ancak bu süreçte, aşılması gereken son derece kritik bir engel vardır. Reaksiyonun ilk adımında iki helyum çekirdeğinin birleşmesiyle oluşan berilyum-8 izotopu, olağanüstü derecede kararsızdır. Yarı ömrü sadece 8.19×10−17 saniye gibi bir kısalıktadır.16 Bu, berilyum-8’in oluştuğu anda neredeyse anında tekrar iki helyum çekirdeğine parçalandığı anlamına gelir. Karbonun oluşabilmesi için, bu inanılmaz derecede kısa zaman aralığında üçüncü bir helyum çekirdeğinin berilyum-8’e çarpıp onunla birleşmesi gerekmektedir. Standart koşullarda bu olayın gerçekleşme ihtimali neredeyse sıfırdır.

İşte bu noktada, astrofizikçi Fred Hoyle tarafından 1953 yılında, evrendeki karbon bolluğunu açıklayabilmek için var olması gerektiği teorik olarak öngörülen ve daha sonra deneysel olarak da teyit edilen bir olgu devreye girer: Karbon-12 çekirdeğinde bulunan özel bir rezonans enerji seviyesi.16 “Hoyle durumu” olarak anılan bu uyarılmış hal, tam da bir berilyum-8 ve bir helyum-4 çekirdeğinin birleşik kütle enerjisine denk gelen yaklaşık 7.65 MeV seviyesinde bulunmaktadır.14 Bu rezonans, birleşme reaksiyonunun gerçekleşme oranını binlerce kat artırarak bir “geçit” görevi görür. Bu hassas ayarlanmış rezonans olmasaydı, yıldızlarda üretilen karbon miktarı yaşamın ortaya çıkmasına yetmeyecek kadar az olurdu ve evren, büyük ölçüde helyum, hidrojen, oksijen ve diğer daha ağır elementlerden oluşur, ancak yaşamın temel taşı olan karbondan mahrum kalırdı.18

Prebiyotik Kimya ve Yaşamın Temeli Olarak Karbon

Yaşamın kökenini araştıran prebiyotik kimya çalışmaları, karbonun bu roldeki vazgeçilmezliğini doğrulamaktadır. Periyodik tablodaki en yakın komşusu olan ve benzer şekilde dört bağ yapabilen silikon gibi potansiyel alternatiflerle karşılaştırıldığında karbon, birçok temel avantaja sahiptir. Karbon, silikonun aksine, çok daha çeşitli ve kararlı bileşikler oluşturabilir; özellikle oksijen, azot ve hidrojen gibi elementlerle kurduğu bağlar, yaşamın kimyası için gerekli olan fonksiyonel grupların temelini oluşturur. Silikonun kimyası ise bu çeşitliliğe kıyasla oldukça “monoton” kalmaktadır.19 Ayrıca, karbon bileşiklerinin sulu bir ortamdaki kimyası, yaşam için ideal bir zemin sunarken, silikon bileşikleri suda genellikle kararsız veya çözünmez katılar oluşturur.

Miller-Urey deneyi gibi öncü çalışmalar, metan, amonyak ve su gibi basit inorganik öncüllerden, belirli enerji kaynakları (elektrik deşarjı gibi) altında amino asitler gibi organik moleküllerin oluşabileceğini göstermiştir.1 Ancak, bu deneylerin dayandığı ilkel atmosfer varsayımları (indirgeyici atmosfer, yani oksijenin yokluğu ve metan bolluğu), güncel jeolojik ve atmosferik modeller ışığında ciddi şekilde sorgulanmaktadır.20 Daha gerçekçi kabul edilen karbondioksit ve azot ağırlıklı atmosferlerde amino asitlerin ve özellikle nükleik asit bazlarının oluşumunun çok daha karmaşık olduğu ve hidrojen siyanür (HCN) gibi belirli ara bileşiklerin doğru konsantrasyonlarda bulunması gibi ek şartlar gerektirdiği anlaşılmıştır.20 Bu durum, yaşamın temel moleküllerinin ortaya çıkışının, basit bir kendiliğindenlikten ziyade, çok adımlı ve hassas koşullar gerektiren bir süreç olduğunu göstermektedir.

Kavramsal Analiz

Nizam, Gaye ve Sanat Analizi

Bilimsel veriler ışığında incelenen sistem, hem kozmik hem de moleküler ölçekte hassas bir nizamın, belirli bir gayeye yönelik işleyişin ve sanatlı bir tertibin varlığına işaret etmektedir.

Kozmik Düzeyde Hassas Ayar: “Hoyle durumu” rezonansı, yalnızca bir nükleer fizik olgusu olmanın ötesinde, evrenin temel sabitlerinin ve kanunlarının, yaşamın varlığına imkân verecek şekilde ne kadar hassas bir nizam üzerine kurulduğunun en çarpıcı delillerinden birini teşkil eder.16 Yapılan hesaplamalar, bu rezonans enerji seviyesindeki %4’lük bir azalmanın dahi evrende karbon üretimini neredeyse tamamen durduracağını ortaya koymaktadır. Benzer şekilde, oksijenin oluşumunda rol oynayan bir başka nükleer rezonans seviyesindeki sadece %0.5’lik bir artışın, oluşan tüm karbonun anında oksijene dönüşmesine neden olacağı ve yine yaşam için gerekli karbonu ortadan kaldıracağı belirtilmektedir.18 Birbirinden bağımsız gibi görünen bu nükleer parametrelerin, yaşamın temel elementlerinin tam da gereken oranlarda üretilmesini sağlayacak şekilde ayarlanmış olması, üzerinde derinlemesine düşünülmeyi gerektiren bir durumdur.

Moleküler Düzeyde Sanatlı Yapı: Atomik seviyede, karbonun sp3 hibritleşmesiyle oluşan tetrahedral geometri de basit bir kimyasal özellikten ibaret değildir. Bu üç boyutlu yapı, biyolojik işlevselliğin temelini oluşturur. Örneğin, enzimlerin belirli substratları (tepkimeye giren molekülleri) tanıyıp onlarla etkileşime girmesini sağlayan üç boyutlu “kilit-anahtar” uyumu, bu geometrik temel üzerine inşa edilmiştir.1 Düz bir zincir halinde iken belirli bir işlevi olmayan bir amino asit dizilimi, bu tetrahedral geometri sayesinde uzayda katlanarak, belirli bir biyokimyasal reaksiyonu katalizlemek üzere sanatlı bir şekilde tertip edilmiş üç boyutlu bir makineye (enzime) dönüşür. Bu karmaşık yapının, belirli bir işlevi yerine getirecek şekilde tertip edilmesi dikkat çekicidir. Karbonun varlığı için kozmik ölçekte kurulan hassas denge ile yeryüzündeki yaşamın moleküler makinelerini inşa etmek için atomik ölçekte ona verilen geometrik yetenekler arasında bütüncül bir uyum gözlemlenmektedir.

İndirgemeci Yaklaşımların Eleştirisi

Bilimsel literatürde, yaşamın kökeni gibi karmaşık süreçleri açıklarken kullanılan bazı ifadeler, felsefi bir indirgemecilik tuzağı barındırabilmektedir. Örneğin, “moleküllerin kendiliğinden birleşmesi” (spontaneous self-assembly) 21 veya “prebiyotik kimyanın hayatı ortaya çıkarması” gibi ifadeler, süreçleri tanımlamak için kullanılsa da, nihai bir açıklama olarak sunulduğunda yanıltıcı olabilir.

“Kendiliğinden” veya “spontaneous” kelimesi, bilimsel bağlamda, sürecin dışarıdan bir bilinçli varlığın o anki doğrudan müdahalesi olmaksızın, evrene yerleştirilmiş olan fizik ve kimya kanunları çerçevesinde işlediğini belirtir. Bu, bilimsel bir tespittir ve sürecin mekanizmasını anlamak için önemlidir. Ancak bu ifade, nihai bir nedensellik açıklaması olarak sunulduğunda, faili meçhul bırakır ve süreci veya kanunu failin yerine koyar. Bu, bir elmanın yere düşmesini “yerçekimi kanunu yaptı” demek gibidir. Halbuki kanun, o işin nasıl yapıldığının tarifidir, işi yapanın kendisi değildir.22

Benzer şekilde, “moleküller birleşmeyi seçti” veya “moleküller birleşti” gibi ifadeler, cansız ve şuursuz varlıklara bir irade, seçim veya fiil atfetmektir. Bu dil, bir “kısayol” olarak kullanışlı olsa da, nihai nedensellik sorusunu yanıtsız bırakmakta ve hatta perdelemektedir. Edilgen bir dil kullanarak “moleküller birleştirildi” veya süreci betimleyerek “moleküllerin birleşmesiyle sonuçlanan bir süreç işledi” demek, hem bilimsel olarak daha doğru bir tanım sunar hem de kanunları ve süreçleri failleştiren indirgemeci bir yaklaşımdan kaçınır. Bu dilsel hassasiyet, bir olguyu sadece isimlendirmenin, onu nihai sebep açısından açıklamak anlamına gelmediğini vurgulamak için kritik öneme sahiptir.

Hammadde ve Sanat Ayrımı Analizi

Karbonun hayatın temelindeki rolü, “hammadde” ile bu hammaddeden inşa edilen “sanat eseri” arasındaki derin farkı anlamak için de çarpıcı bir zemin sunar. Karbon, hidrojen, oksijen, azot ve fosfor gibi atomlar, hayatın inşasında kullanılan temel “hammaddelerdir”. Bu hammaddelerin her birinin kendine has fiziksel ve kimyasal özellikleri vardır. Ancak bu atomlardan inşa edilen DNA molekülü gibi yapılar, birer “sanat eseri” olarak, kendilerini oluşturan hammaddelerde bulunmayan yepyeni ve üst düzey özellikler sergiler: bilgi depolama, kendini kopyalama ve bir organizmanın bütün proteinlerinin sentezini sağlamak gibi.23

Tek bir karbon, hidrojen veya fosfor atomu incelendiğinde, bu atomlarda “genetik kod”, “bilgi” veya “anlam” gibi bir özellik bulunmaz. Onlar sadece belirli fiziksel ve kimyasal kanunlara tabi olan şuursuz parçacıklardır. Ancak bu cansız ve bilgisiz atomlar, DNA molekülünde belirli bir sıra ve düzen içinde bir araya getirildiğinde, ortaya çıkan yeni bütün (sanat eseri), bir canlının nasıl inşa edileceğinin ve işletileceğinin planını içeren, sembolik bir dil ile yazılmış bir bilgi deposuna dönüşür.26

Bu durum, kaçınılmaz olarak şu temel soruyu akla getirir: Hammaddede bulunmayan bu “bilgi” ve “işlev”, sanat eserine nereden gelmiştir? Cansız ve bilgisiz atomlar, kendilerinde olmayan bir planı ve anlamı takip ederek nasıl olur da hayatın tarifini taşıyan böylesine karmaşık ve anlamlı bir bütünü meydana getirmiştir? Karbonun farklı allotropları olan grafit ve elmas dahi, bu prensibin basit bir misalidir. Her ikisi de saf karbon atomlarından (aynı hammadde) oluşmasına rağmen, atomların farklı bir düzenlenişi (farklı bir sanat), birini yumuşak ve siyah, diğerini ise dünyanın en sert ve şeffaf maddelerinden biri yapmaktadır.4 DNA molekülü ise, hammadde ile sanat arasındaki bu farkın ve hammaddede bulunmayan özelliklerin sanat eserine nasıl verildiğinin en ileri ve en hayret verici tezahürüdür. Bu, cansız bileşenlerin, kendilerini aşan bir İlim, İrade ve Sanat’ın eseri olan bir düzenlemeye tabi tutulduğunu akla gösterir.

Sonuç

Bu rapor boyunca sunulan bilimsel deliller, bir bütün olarak değerlendirildiğinde, karbon atomunun hayatın moleküler iskeleti olarak seçilmesinin ardında yatan derin ve çok katmanlı nizamı gözler önüne sermektedir. Karbonun, dört kovalent bağ kurma yeteneğinden kaynaklanan eşsiz kimyası, ona hem kararlı hem de dinamik yapılar inşa etme imkânı tanımıştır. Bu kimyasal potansiyelin fiiliyata çıkabilmesi için gereken karbon atomlarının evrende bolca bulunması ise, yıldızların derinliklerinde işleyen ve “Hoyle durumu” rezonansı gibi hayret verici bir hassasiyetle ayarlanmış olan nükleer süreçlerle temin edilmiştir. Kozmik ölçekteki bu hassas ayarlar ile atomik ölçekteki benzersiz kimyasal yetenekler arasındaki bu mükemmel uyum, cansız atomlardan bilgi yüklü DNA gibi sanatlı moleküllerin inşasına zemin hazırlamıştır.

Sunulan bu veriler, varlık âleminin temelinde rastgelelik ve kör tesadüf yerine, ölçülü bir nizamın, belirli bir gayeye yönelik bir işleyişin ve kusursuz bir sanatın bulunduğuna dair güçlü işaretler taşımaktadır. Deliller, karbon atomunun özelliklerinden başlayarak evrenin temel kanunlarına kadar uzanan, birbiriyle bütünleşik ve hayatın varlığına hizmet eden bir düzenin varlığını göstermektedir. Bu deliller açıkça ortaya konulmuştur; bunlardan hareketle bir neticeye varmak ise, her bir okuyucunun kendi aklının ve vicdanının muhakemesine bırakılmıştır.

Kaynakça

Aktifzeka. (t.y.). Karbon nedir? Karbon allotropları nelerdir? Aktifzeka. https://aktifzeka.com/karbon-nedir-karbon-allotroplari-nelerdir/

Benner, S. A., Ricardo, A., & Carrigan, M. A. (2004). Is there a common chemical model for life in the universe? Current Opinion in Chemical Biology, 8(6), 672–689. https://doi.org/10.1016/j.cbpa.2004.10.003

Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2011). Chapter 4: Carbon and the molecular diversity of life. Pearson. https://resources.finalsite.net/images/v1560347370/ucfsdorg/lkxrttt4d0cr00m4um48/Chapter4-CarbonandtheMolecularDiversityofLife.pdf

Can, C. (2017). Hayatın başlangıcı problemi ve Miller deneyi. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19(36), 163-194. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/581473

Deamer, D. (t.y.). The origin of life. UCMP Berkeley. https://ucmp.berkeley.edu/education/events/deamer1.html

Demir, E. (2022). Karbon temelli yaşamın kimyasal esasları. DergiPark.

Epelbaum, E., Krebs, H., Lähde, T. A., Lee, D., & Meißner, U. G. (2011). Ab initio calculation of the Hoyle state. Physical Review Letters, 106(19), 192501. https://doi.org/10.1103/PhysRevLett.106.192501

Epelbaum, E., Krebs, H., Lähde, T. A., Lee, D., & Meißner, U. G. (2012). Viability of carbon-based life as a function of the light quark mass. Physical Review Letters, 109(25), 252501. https://doi.org/10.1103/PhysRevLett.109.252501

Hoyle, F. (1953). On the origin of the carbon and oxygen isotopes. The Astrophysical Journal, 118, 513.

Khan Academy. (t.y.). Carbon and hydrocarbons. Khan Academy. https://tr.khanacademy.org/science/biology/properties-of-carbon/carbon/a/carbon-and-hydrocarbons

Khan Academy. (t.y.). Kovalent bağlar. Khan Academy. https://tr.khanacademy.org/science/9-sinif-kimya/xc2e85e5e5552a301:3-unite-kimyasal-turler-arasi-etkilesimler/xc2e85e5e5552a301:guclu-etkilesimler/v/covalent-bonds

Küçükgül, E. Y. (2005). Aktif karbon üretimi ve uygulamaları. DergiPark. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/590657

Nicolaou, K. C., & Sorensen, E. J. (2012). The art and science of organic synthesis and its impact on the molecular sciences. Chemical Society Reviews, 41(15), 5039–5040. https://doi.org/10.1039/c2cs35116a

Orgel, L. E. (1994). The origin of life on the Earth. Scientific American, 271(4), 76–83.

Pace, N. R. (2001). The universal nature of biochemistry. Proceedings of the National Academy of Sciences, 98(3), 805–808. https://doi.org/10.1073/pnas.98.3.805

Prajapati, R. K., Kumar, R., & Singh, P. (2023). The Role of Carbon in Life’s Blueprint and Carbon Cycle under-standing Earth’s Essential Cycling System: Benefits and Harms to Our Planet. AgriSustain-An International Journal, 1(1), 21-32.

Ruiz-Mirazo, K., Briones, C., & de la Escosura, A. (2014). Prebiotic systems chemistry: New perspectives for the origins of life. Chemical Reviews, 114(1), 285–366. https://doi.org/10.1021/cr2004844

Schopf, J. W. (1993). Microfossils of the early Archean apex chert: New evidence of the antiquity of life. Science, 260(5108), 640–646.

Starr, C., & Taggart, R. (2012). Biology: The unity and diversity of life. Cengage Learning.

TiKiPedi. (2024). TiKiPedi Yayın Anayasası. Dahili Belge.

Walker, S. I., Bains, W., Cronin, L., DasSarma, S., Danielache, S., Domagal-Goldman, S.,… & Schmidt, B. E. (2017). Exoplanet biosignatures: A review of remotely detectable signs of life. Astrobiology, 17(8), 679–781.

Wikipedia. (t.y.). Karbon. Wikipedia. https://tr.wikipedia.org/wiki/Karbon

Wikipedia. (t.y.). Karbon-karbon bağı. Wikipedia. https://tr.wikipedia.org/wiki/Karbon-karbon_ba%C4%9F%C4%B1

Wikipedia. (t.y.). Üçlü alfa süreci. Wikipedia. https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%9C%C3%A7l%C3%BC_alfa_s%C3%BCreci

Yockey, H. P. (2005). Information theory, evolution, and the origin of life. Cambridge University Press. https://assets.cambridge.org/97805218/02932/frontmatter/9780521802932_frontmatter.pdf

Alıntılanan çalışmalar

Carbon and the Molecular Diversity of Life, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://resources.finalsite.net/images/v1560347370/ucfsdorg/lkxrttt4d0cr00m4um48/Chapter4-CarbonandtheMolecularDiversityofLife.pdf

(PDF) The Role of Carbon in Life’s Blueprint and Carbon Cycle under-Standing Earth’s Essential Cycling System: Benefits and Harms to Our Planet - ResearchGate, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://www.researchgate.net/publication/374170843_The_Role_of_Carbon_in_Life’s_Blueprint_and_Carbon_Cycle_under-Standing_Earth’s_Essential_Cycling_System_Benefits_and_Harms_to_Our_Planet

4- KİMYASAL BAĞLAR Kimyasal bağlar, İyonik bağ, iyon türleri, kovalent bağ Lewis yapısı Formal yük Değerlik bağı te, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://avys.omu.edu.tr/storage/app/public/sevimh/132743/K%C4%B0MYASAL%20BA%C4%9ELAR.pdf

Karbon Nedir, Karbon Allotropları Nelerdir? - Aktif Zeka - Derecenin Notları, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://aktifzeka.com/karbon-nedir-karbon-allotroplari-nelerdir/

Karbonun Bilmeniz Gereken 18 Ana Kimyasal Özelliği - East Carbon, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://www.eastcarb.com/tr/karbonun-kimyasal-ozellikleri/

Karbon ve Hidrokarbonlar (Makale) - Khan Academy, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://tr.khanacademy.org/science/biology/properties-of-carbon/carbon/a/carbon-and-hydrocarbons

KİMYA 12 - OGM Materyal, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://ogmmateryal.eba.gov.tr/panel/upload/etkilesimli/kitap/calisma_defteri/f4/12/kimya/kimya.pdf

Page 35 - Kimya 12 | 2.Ünite - OGM Materyal, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://ogmmateryal.eba.gov.tr/panel/upload/etkilesimli/kitap/kimya/12/unite2/files/basic-html/page35.html

Karbon-karbon bağı - Vikipedi, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/Karbon-karbon_ba%C4%9F%C4%B1

3 TEMEL ORGANİK BİLEŞİKLER, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://www.ktu.edu.tr/dosyalar/ormankoruma_66f29.pdf

Planetary Organic Chemistry and the Origins of Biomolecules - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2890202/

Üçlü-Alfa Prosesi (triple-alpha process) - Prof. Dr. Bilsen Beşergil, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, http://bilsenbesergil.blogspot.com/p/uclu-alfa-prosesi-triple-alpha-process.html

Evrenimizdeki Elementlerin Kökeni - İTÜ Astronomi Kulübü, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://astronomi.itu.edu.tr/astrofizik/evrenimizdeki-elementlerin-kokeni/

Ab Initio Calculation of the Hoyle State | Phys. Rev. Lett. - Physical Review Link Manager, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.106.192501

Üçlü alfa süreci - Vikipedi, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%9C%C3%A7l%C3%BC_alfa_s%C3%BCreci

Triple-alpha process - Wikipedia, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Triple-alpha_process

Carbon-12 Resonance and Quantum Metaphysics: Bridging Nuclear Physics and Consciousness | by CARBONIS | 碳世界 | Medium, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://medium.com/@carbonis/carbon-12-resonance-and-quantum-metaphysics-bridging-nuclear-physics-and-consciousness-b7afb73d47ae

www.dialogo-conf.com - Munin, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://munin.uit.no/bitstream/handle/10037/19810/article.pdf?sequence=3&isAllowed=y

The universal nature of biochemistry - PMC, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC33372/

Yaşamın Kökeni, Evrim ve Tanrı - DergiPark, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/581473

How Did It All Begin? The Self-Assembly of Organic Molecules and …, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://ucmp.berkeley.edu/education/events/deamer1.html

TiKiPedi Yayın Anayasası.docx

DNA Was Created as a Reservoir for the Information of Life | The Institute for Creation Research, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://www.icr.org/creation-dna/

DNA as information | Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsta.2015.0417

Information theory, evolution, and the origin of life - Assets - Cambridge University Press, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://assets.cambridge.org/97805218/02932/frontmatter/9780521802932_frontmatter.pdf

The Information Theory of Life | Quanta Magazine, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://www.quantamagazine.org/the-information-theory-of-life-20151119/

The Origins of Life and Information, erişim tarihi Temmuz 30, 2025, https://www.informationphilosopher.com/books/problems/Info-Life.pdf