Hayatın Kodlarını Okumak ve Değiştirmek: Biyoteknoloji ve Genetik Mühendisliğinin Ulaştığı Ufuklar Üzerine Bir Analiz

Giriş

Biyoteknoloji ve genetik mühendisliği, canlı organizmaların genetik materyalinin anlaşılması ve bu materyalin belirli hedeflere ulaşmak amacıyla değiştirilmesi üzerine kurulu disiplinlerdir. Bu alanlar, hayatın en temelindeki bilgi kodlarının deşifre edilmesi ve bu kodlara müdahale edilmesi yoluyla tıp, tarım ve endüstri gibi sahalarda derin etkiler meydana getirme potansiyeli taşımaktadır.¹ İnsanın, canlılığın temelindeki bu bilgiye erişme ve onu değiştirme kapasitesinin ulaştığı mevcut seviye, hem bilimsel hem de felsefi açıdan derin sorgulamaları beraberinde getirmektedir.

Bu rapor, genetik mühendisliğinin temel bilimsel zeminini, en güncel teknolojik gelişmeleri ve bu gelişmelerin somut klinik uygulamalarını objektif bir dille sunmayı amaçlamaktadır. Raporun ilk bölümünde, genetik mühendisliğinin temel kavramları ve teknolojik gelişimi, bilimsel veriler ışığında detaylandırılacaktır. Takip eden bölümde ise bu bilimsel veriler, "Nizam, Gaye ve Sanat", "İndirgemeci Dilin Eleştirisi" ve "Hammadde ve Sanat Ayrımı" başlıkları altında derinlemesine bir kavramsal analize tabi tutulacaktır. Nihai hedef, okuyucuya konunun çok boyutlu bir resmini sunarak, sunulan deliller ışığında kendi aklî ve vicdanî çıkarımlarını yapma imkânı tanımaktır.⁴

Bilimsel Açıklama ve Güncel Bulgular

Temel Kavramlar ve İşleyiş: Hayatın Kod Kitabına Giriş

Canlılığın temelinde, dört nükleotid bazından (Adenin, Guanin, Sitozin, Timin) oluşan bir alfabe ile yazılmış, tüm biyolojik talimatları içeren bir bilgi molekülü olan deoksiribonükleik asit (DNA) bulunur. Bu bilgi, genler halinde organize edilmiştir ve "merkezi dogma" olarak bilinen bir süreçle fiziksel yapılara ve işlevlere dönüştürülür. Bu süreçte, DNA'daki bilgi önce RNA'ya aktarılır, ardından bu RNA molekülü proteinlerin sentezlenmesi için bir kalıp olarak kullanılır.⁵

Genetik mühendisliği alanındaki ilk önemli adımlar, rekombinant DNA teknolojisinin geliştirilmesiyle atılmıştır. Bu teknoloji, temelde bir "kes ve yapıştır" mantığına dayanır. Sürecin ilk adımında, restriksiyon endonükleaz adı verilen ve belirli DNA dizilerini tanıyıp kesme özelliğine sahip enzimler kullanılır.⁶ Daha sonra, kesilen DNA parçası,

DNA ligaz enzimi aracılığıyla, genellikle bir bakteri plazmidi olan bir taşıyıcıya (vektör) eklenir. Bu işlem sonucunda, farklı kaynaklardan gelen DNA parçalarını birleştiren "rekombinant DNA" molekülü oluşturulmuş olur.⁶ Son adımda, bu rekombinant vektör bir konak hücreye (örneğin bir bakteri) aktarılır. Bu hücrenin uygun kültür ortamında çoğaltılmasıyla, hedeflenen genin çok sayıda kopyası (klonlanması) elde edilir veya bu genin kodladığı proteinin (örneğin insülin, aşılar, hormonlar) büyük miktarlarda üretilmesi sağlanır.⁶ İlk rDNA moleküllerinin 1973 yılında üretilmesini takiben, bu teknoloji 1980'lerden itibaren tıp ve eczacılık alanında somut ürünlerin geliştirilmesine zemin hazırlamıştır.⁶ Bu ilk yöntemler, DNA'yı adeta fiziksel bir şerit gibi ele alıp, makasla kesip bantla yapıştırmaya benzer bir yaklaşımla, biyolojik sistemlerdeki mevcut araçların yeni bir amaç için kullanılmasının yolunu açmıştır.

Genom Düzenlemede Devrim: CRISPR-Cas9 Sisteminin Keşfi ve İşleyişi

Genetik mühendisliği alanında bir devrim olarak kabul edilen CRISPR-Cas sistemi, aslında bakteri ve arkelerin, kendilerini istilacı virüslere (bakteriyofajlar) karşı korumak için kullandıkları adaptif bir bağışıklık mekanizmasıdır.⁹ Bu doğal sistemin, yabancı DNA'yı tanıyıp hassas bir şekilde keserek etkisiz hale getirme kabiliyeti, bilim insanları tarafından gözlemlenmiş ve genom düzenlemesi için programlanabilir bir araca dönüştürülmüştür. Bu durum, yeni bir teknolojinin sıfırdan icadından ziyade, biyolojik alemde zaten var olan yüksek hassasiyetli bir bilgi işleme sisteminin keşfedilip yeni bir amaç için kullanılmasıdır.

Sistemin temel işleyişi iki ana bileşene dayanır:

Cas9 Nükleazı: DNA'yı kesme işlevini yerine getiren bir protein olup "moleküler makas" olarak da tanımlanır.⁹
Kılavuz RNA (gRNA): Cas9 proteinini, genomdaki milyarlarca baz çifti arasından hedeflenen spesifik bölgeye yönlendiren, sentetik olarak programlanabilen bir RNA molekülüdür.⁹

Bu sistem aracılığıyla genomda düzenleme yapılması süreci üç temel adımda gerçekleşir:

Tanıma: Kılavuz RNA, Cas9 proteinini genomdaki hedef DNA dizisine yönlendirir. Bu yönlendirme, gRNA'daki nükleotid dizisinin, hedef DNA'daki tamamlayıcı diziyle eşleşmesiyle sağlanır. Tanımanın yüksek bir özgüllükle gerçekleşmesi için, hedefin hemen yanında "PAM" adı verilen kısa bir dizinin bulunması da gereklidir.⁹
Kesme: Hedef bölge tanındıktan sonra, Cas9 nükleazı tarafından DNA'nın her iki ipliğinde de bir kesik oluşturulur. Bu kesik, çift sarmallı kırık (Double-Strand Break - DSB) olarak adlandırılır.⁵
Onarım: DNA'da meydana gelen bu kırık, hücrenin kendi doğal onarım mekanizmaları tarafından tamir edilir. Bu onarım süreci, temel olarak iki farklı yolla işleyebilir:
- Homolog Olmayan Uç Birleştirme (NHEJ): Hızlı ancak hataya açık bir onarım yoludur. Kırık uçlar doğrudan birleştirilirken genellikle küçük eklemeler veya silmeler (indeller) meydana gelir. Bu yöntem, bir genin işlevini bozmak (knockout) amacıyla sıklıkla kullanılır.⁵
- Homoloji Yönelimli Onarım (HDR): Daha hassas bir onarım yoludur. Hücreye dışarıdan, istenen değişikliği içeren bir "şablon DNA" verildiğinde, kırık bu şablon referans alınarak onarılır. Bu sayede, genomdaki belirli bir nükleotidin değiştirilmesi, bir mutasyonun düzeltilmesi veya genoma yeni bir dizinin eklenmesi (knock-in) mümkün olur.⁵

Hassasiyet Arayışı: Baz ve Prime Düzenleme Teknolojileri

CRISPR-Cas9 sisteminin temelindeki çift sarmallı kırık (DSB) oluşturma mekanizması, istenmeyen büyük genetik yeniden düzenlemelere veya hücre ölümü gibi sonuçlara yol açma riski taşır. Ayrıca, kılavuz RNA'nın genomda hedefe çok benzeyen başka bölgelere de bağlanarak "hedef dışı etkiler" (off-target effects) oluşturma ihtimali, özellikle klinik uygulamalar için önemli bir güvenlik endişesidir.⁹ Bu sınırlılıklar, daha hassas ve güvenli genom düzenleme teknolojilerinin geliştirilmesine yol açmıştır.

Baz Düzenleme (Base Editing): Bu teknoloji, DNA'da çift sarmallı bir kırık oluşturmaktan kaçınarak genomu düzenler. Sistem, katalitik olarak "bozulmuş" ve DNA'nın sadece tek bir ipliğinde çentik (nick) açabilen bir Cas9 (nCas9) proteini kullanır. Bu protein, bir deaminaz enzimine bağlıdır. Bu kompleks hedef bölgeye bağlandığında, deaminaz enzimi tarafından doğrudan bir baz harfi (örneğin Sitozin'den Timin'e veya Adenin'den Guanin'e) kimyasal olarak dönüştürülür. Bu yöntem, DNA'yı tamamen kesmek yerine, bir metindeki yazım hatasını silgiyle silip üzerine doğrusunu yazmaya benzetilebilir.¹⁵

Prime Düzenleme (Prime Editing): "Ara ve Değiştir" teknolojisi olarak da bilinen bu daha yeni yaklaşım, genom düzenlemede daha fazla çok yönlülük ve hassasiyet sunar. Bu sistem de bir Cas9 nickase kullanır, ancak bu protein bu defa bir ters transkriptaz enzimine bağlıdır. Kullanılan kılavuz RNA (pegRNA) ise standart gRNA'dan daha uzundur; çünkü sadece hedefi göstermekle kalmaz, aynı zamanda istenen yeni genetik bilginin bir RNA şablonunu da kendi yapısında içerir.¹⁵ Süreç şu şekilde işler: Editör kompleksi hedefe bağlandığında, DNA'nın bir ipliğinde bir çentik açılır. Ardından, ters transkriptaz enzimi, pegRNA üzerindeki RNA şablonunu kullanarak, bu çentikten başlayıp yeni ve düzeltilmiş DNA dizisini doğrudan genomun içine yazar. Bu mekanizma, bir kelime işlemci programındaki "bul ve değiştir" fonksiyonuna benzer bir hassasiyetle çalışır. Bu yöntemle, her türlü nokta mutasyonu, küçük eklemeler ve silmeler, DSB oluşturulmadan ve harici bir DNA şablonuna ihtiyaç duyulmadan yüksek bir verimlilikle gerçekleştirilebilir.¹⁵

Teknolojideki bu ilerleme, sadece verimlilik artışını değil, aynı zamanda hassasiyet ve güvenlik arayışındaki bir paradigma değişimini de göstermektedir. Aşağıdaki tablo, bu üç modern genom düzenleme teknolojisinin temel özelliklerini karşılaştırmaktadır.

Tablo 1: Modern Genom Düzenleme Teknolojilerinin Karşılaştırması

Özellik	CRISPR-Cas9 (Nükleaz)	Baz Düzenleyici (Base Editor)	Prime Düzenleyici (Prime Editor)
Temel Mekanizma	Çift Sarmallı Kırık (DSB) ve hücresel onarım (NHEJ/HDR)	Tek iplikli çentik (nick) ve enzimatik baz dönüşümü	Tek iplikli çentik (nick) ve ters transkriptaz ile şablondan yazım
Düzenleme Türü	Gen susturma (knockout), gen ekleme/değiştirme (knock-in)	Sınırlı nokta mutasyonları (örn. C>T, A>G)	Tüm 12 nokta mutasyonu, küçük ekleme ve silmeler
Hassasiyet	Orta (NHEJ'de indel riski, HDR'de düşük verim)	Yüksek (ancak "bystander" ve hedef dışı etki riski var)	Çok Yüksek (3 aşamalı tanıma, "ara ve değiştir" mekanizması)
DSB Gereksinimi	Evet (Temel mekanizmasıdır)	Hayır	Hayır
Temel Sınırlılık	DSB kaynaklı riskler, hedef dışı etkiler, HDR verimsizliği	Sadece belirli baz dönüşümleri yapabilir, "bystander" etkiler	Daha büyük ve karmaşık molekül, teslimat zorlukları
Kaynaklar	⁵	¹⁵	¹⁵

Klinik Uygulamalar: Genetik Hastalıkların Tedavisinde Güncel Başarılar

Genetik mühendisliğindeki gelişmeler, tek bir gendeki mutasyonlardan kaynaklanan kalıtsal hastalıkların tedavisi için yeni ufuklar açmıştır. Orak hücreli anemi (SCD) ve β-talasemi, bu alandaki ilerlemelerin somut birer örneğidir.¹⁹

Casgevy (exa-cel) adı verilen tedavi, ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından onaylanan ilk CRISPR tabanlı terapi olarak tarihe geçmiştir.²¹ Bu tedavi,

ex vivo (vücut dışında) bir süreçle uygulanır: Hastanın kemik iliğinden hematopoetik kök hücreler alınır, bu hücreler laboratuvar ortamında CRISPR-Cas9 teknolojisi kullanılarak düzenlenir ve ardından bir hazırlık rejimi sonrası hastaya geri verilir.²²

Bu tedavinin moleküler mekanizması, oldukça sanatlı bir stratejiye dayanır. Tedavi, hemoglobin genindeki kusuru doğrudan düzeltmek yerine, vücutta zaten var olan ancak doğumdan sonra baskılanan bir programı yeniden aktive etmeyi hedefler. Hedeflenen gen, BCL11A olarak adlandırılan bir gendir. Bu gen, yetişkinlerde fetal hemoglobin (HbF) üretimini baskılayan bir transkripsiyon faktörünü kodlar.¹⁹ CRISPR-Cas9 sistemi kullanılarak, BCL11A geninin sadece alyuvar öncülü hücrelerde aktif olan "güçlendirici" (enhancer) bölgesinde bir bozulma meydana getirilir.¹⁹ Bu hedefe yönelik müdahale, BCL11A proteininin üretimini azaltır. Sonuç olarak, fetal hemoglobin üretimi üzerindeki baskı kalkar ve kök hücreler yeniden yüksek miktarda HbF üretmeye başlar. Yüksek HbF seviyeleri, kusurlu yetişkin hemoglobininin yol açtığı olumsuz etkileri telafi ederek hastalık semptomlarını ortadan kaldırır.¹⁹ Bu yaklaşımın başarısı, biyolojik sistemin sadece bozuk parçaları tamir etmekten ibaret olmadığını, aynı zamanda sistemin kendi içindeki latent veya alternatif düzenleyici ağların anlaşılıp kullanılabileceğini göstermektedir.

Klinik çalışmalarda elde edilen sonuçlar son derece başarılıdır. Tedavi edilen β-talasemi hastalarının düzenli kan transfüzyonlarına olan ihtiyacı ortadan kalkmış, orak hücreli anemi hastalarında ise şiddetli ağrıya neden olan vazo-oklüzif krizler tamamen son bulmuştur.¹⁹ Ancak, bu devrim niteliğindeki tedavinin önünde hasta başına yaklaşık 2.2 milyon dolara ulaşan yüksek maliyeti, karmaşık bir altyapı gerektirmesi ve bu nedenle dünya genelindeki hastaların büyük çoğunluğu için erişilemez olması gibi ciddi zorluklar bulunmaktadır.¹⁹ Ayrıca, insan embriyolarının genetik materyaline müdahale (germline editing) gibi potansiyel uygulamalar, derin etik tartışmaları da beraberinde getirmektedir.¹⁴

Kavramsal Analiz

Nizam, Gaye ve Sanat Analizi: Genetik Koddaki İnce Ayarlar ve İşlevsel Mükemmellik

Bilimsel veriler, canlı sistemlerin temelinde rastgeleliğin ötesinde bir nizam, gaye ve sanatın varlığına işaret eden deliller sunmaktadır. DNA'daki bilginin, dört harfli kimyasal bir alfabe ile evrensel bir kodlama sistemiyle yazılmış olması, onun basit bir polimer değil, dijital bir bilgi taşıyıcısı olduğunu gösterir. Prime Editing gibi teknolojilerin bu "metni" harf harf düzenleyebilmesi, bu dijital benzetmeyi ve altta yatan nizamı daha da güçlendirmektedir.¹⁷

CRISPR-Cas sisteminin kendisi, doğal halinde, belirli bir gaye (savunma) için tertip edilmiş, hedefe yönelik (gRNA ile programlanmış) ve hassas (PAM dizisi ile doğrulanan) bir mekanizmadır.⁹ İnsanlığın bu sistemi bir araç olarak kullanabilmesi, sistemin kendi içindeki bu amaca yönelik yapının keşfedilmesi ve taklit edilmesiyle mümkün olmuştur. Bu durum, insan mühendisliğinin, biyolojik sistemlerde zaten var olan programlanabilirlik ve hassasiyet ilkelerini öğrenerek ilerlediğini göstermektedir.

Casgevy tedavisinin başarısı ise BCL11A gibi genetik "anahtarların" varlığını ve işleyişindeki sanatı gözler önüne sermektedir.¹⁹ Tek bir anahtarın hedeflenmesiyle, bütün bir fizyolojik programın (fetal hemoglobinden yetişkin hemoglobine geçiş) geri çevrilebilmesi, sistemin modüler, kontrol edilebilir ve son derece sanatlı bir şekilde tertip edildiğine işaret eder. Bu yapı, birbirine bağlı ama bağımsız olarak kontrol edilebilen alt sistemlerden oluşan karmaşık bir mühendislik eserini andırmaktadır.

İndirgemeci Dilin Eleştirisi: Fail ile Vasıf Arasındaki Fark

Bilimsel ve popüler literatürde, biyolojik süreçleri açıklamak için sıkça metaforik bir dil kullanılır. "Cas9 geni keser," "Kılavuz RNA, Cas9'u yönlendirir," veya "Doğal seçilim, daha uygun olanı seçti" gibi ifadeler, anlaşılırlığı kolaylaştıran birer kısayoldur.¹⁹ Ancak bu dil, felsefi açıdan, cansız moleküllere veya soyut süreçlere akıl, irade ve kasıt gibi özellikler atfederek faili yanlış konumlandırma riski taşır.

Bu raporun dayandığı kavramsal çerçeveye göre, bir molekül (Cas9) veya bir süreç (doğal seçilim), bir fiilin (kesmek, seçmek) faili olamaz. Onlar, belirli kanunlar çerçevesinde işleyen veya belirli özelliklere sahip olan varlıklardır. Cas9, belirli bir kimyasal yapıda olduğu için belirli bir DNA dizisiyle etkileşime girer ve bir kimyasal bağın kopmasına aracılık eder. Bu, iradi bir "fiil" değil, o molekülün bir "özelliği" veya "işleyişinin tanımı"dır. Benzer şekilde, "doğa kanunları" da olayları yapan failler değil, gözlemlenen düzenli işleyişin tarifleridir.⁴ Bu dilin farkında olmadan kullanılması, sebepleri ve araçları fail yerine koyan indirgemeci bir ön kabulü pekiştirerek, bu muazzam işleyişin ardındaki asıl Fail'i perdeleyebilir. Bu nedenle, bilimsel süreçleri edilgen yapılarla ("bir kırık oluşturulur," "nükleaz yönlendirilir") tanımlamak, hem bilimsel olarak daha isabetli hem de felsefi olarak daha tutarlı bir yaklaşım sunar.

Hammadde ve Sanat Ayrımı: Nükleotidlerden Bilgiye ve İşleve

Genetik mühendisliğinin ulaştığı nokta, "hammadde" ile "sanat" arasındaki derin farkı analiz etmek için eşsiz bir zemin sunar. DNA'yı oluşturan nükleotidler (şeker, fosfat ve dört baz), tek başlarına incelendiğinde hayat, bilgi gibi özelliklere sahip olmayan basit kimyasal bileşiklerdir. Bunlar, projenin hammaddesidir.⁴

Sanat ise, bu basit hammaddelerin belirli bir sıra ve düzen içinde dizilmesiyle ortaya çıkan manalı bütündür. Bu dizilim sonucunda, hammaddede bulunmayan yepyeni özellikler meydana gelir:

Bilgi: DNA dizisi, bir proteinin nasıl inşa edileceğine dair bir talimat, bir plan içerir.
İşlev: Bu bilgiye göre üretilen protein (örneğin hemoglobin veya Cas9 nükleazı), belirli ve karmaşık bir işlevi yerine getirir.
Hayat: Bu işlevsel parçaların, hücre adı verilen harikulade bir organizasyon içinde bir araya gelmesiyle canlılık denen bütün ortaya çıkar.

Bu noktada şu sorular tefekküre sevk etmektedir: Hammaddede (nükleotidler) bulunmayan "bilgi" ve "işlev", onlardan inşa edilen sanat eserine (gen, protein, hücre) nereden gelmiştir? Cansız atomlar, kendilerinde olmayan bir planı takip ederek, nasıl olur da milyarlarca harften oluşan bir bilgi kütüphanesini hatasız kopyalayan, enerji üreten, kendini onaran ve hatta CRISPR gibi mekanizmalarla kendisini savunan karmaşık sistemleri meydana getirmiştir? Prime Editing gibi en gelişmiş teknolojiler dahi, bir kelime işlemci gibi, var olan bir metni "düzenlemektedir".¹⁷ Bu teknolojiler, mevcut metnin harflerini değiştirebilir, ancak metnin kendisini, dilini, gramerini veya manasını yoktan var etmemektedir. Bu durum, insan müdahalesinin, var olan bir sanatı düzenlemek olduğu, ancak sanatın kökenini açıklamadığı gerçeğini ortaya koymaktadır.

Sonuç

Bu rapor boyunca sunulan bilimsel veriler, genetik mühendisliği alanındaki baş döndürücü ilerlemeyi gözler önüne sermektedir. Rekombinant DNA'nın "kes-yapıştır" yöntemlerinden, CRISPR'ın programlanabilir "kesme" işlemine ve nihayet Prime Editing'in hassas "yazma" kabiliyetine uzanan bu teknolojik seyir, hayatın temelindeki bilgi sisteminin ne kadar derin, katmanlı ve sanatlı olduğunu göstermektedir.

İnsanın bu sistemlere müdahale edebilmesi, ancak o sistemlerin var olan kurallarını, işleyişini ve dilini anladıktan sonra mümkün olmuştur. Bu durum, kâinatta keyfiliğe ve tesadüfe yer olmadığını, her şeyin belirli bir ölçü, kanun ve nizamla işlediğini gösteren açık bir delildir.

Sunulan tüm bu deliller-dijital bir kodla yazılmış bir genom, bu kodu korumak için var olan hassas savunma mekanizmaları, fetal programı açıp kapatan ince ayarlı düzenleyici anahtarlar ve insanın bu sanatı ancak taklit etmeye ve düzenlemeye muktedir olması-ışığında, bu muazzam nizam ve sanatın kökeni hakkında nihai kararı vermek, okuyucunun kendi aklına ve vicdanına bırakılmıştır. Şüphesiz, delillerle yol gösterilmiştir; artık bu yolda şükredenlerden veya görmezden gelenlerden olmak, her bir şuur sahibinin kendi tercihidir.

Kaynakça

Asmamaw, M., & Zawdie, B. (2021). Mechanism and Applications of CRISPR/Cas-9-Mediated Genome Editing. Biologics: Targets & Therapy, 15, 353–361. https://doi.org/10.2147/BTT.S326422

Frangoul, H., Altshuler, D., Cappellini, M. D., Chen, Y. S., Domm, J., Eustace, B. K.,... & Grupp, S. A. (2021). CRISPR-Cas9 gene editing for sickle cell disease and β-thalassemia. New England Journal of Medicine, 384(3), 252-260. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2031054

Jiang, F., & Doudna, J. A. (2017). CRISPR-Cas9 structures and mechanisms. Annual Review of Biophysics, 46, 505-529. https://doi.org/10.1146/annurev-biophys-062215-010822

Kesmen, Z. (2022). Tıptan tarıma CRISPR-Cas teknolojisi: Uygulamalar, potansiyel riskler ve yasal düzenlemeler. Gıda, 47(4), 731-744. https://doi.org/10.15237/gida.GD22044

Lanigan, T. M., Kopera, H. C., & Saunders, T. L. (2020). Principles of genetic engineering. Genes, 11(3), 291. https://doi.org/10.3390/genes11030291

Netea, M. G., Joosten, L. A., & van der Meer, J. W. (2025). CRISPR/Cas9 system as a promising therapy in thalassemia and sickle cell disease: A systematic review of clinical trials. Molecular Biotechnology. https://doi.org/10.1007/s12033-025-01368-x

Newby, G. A., & Liu, D. R. (2024). Prime editing. Nature Reviews Genetics, 25(6), 436-456. https://doi.org/10.1038/s41576-024-00702-8

Samsunlu, E. T. (2021). Gen terapisinde CRISPR-CAS9. Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 8(3), 574-580. https://doi.org/10.34087/cbusbed.905029

Shariati, M. B., & Dehghani, H. (2016). Recombinant DNA technology and its application in disease diagnosis. Journal of Paramedical Sciences, 7(4).

Uddin, F., Rudin, C. M., & Sen, T. (2020). CRISPR-gene editing: A new era in molecular biology. Journal of Clinical Investigation, 130(10), 5080-5082. https://doi.org/10.1172/JCI142972

Vertex Pharmaceuticals. (2023). Casgevy (exagamglogene autotemcel). Retrieved from Vertex Pharmaceuticals and CRISPR Therapeutics Announce FDA Approval of CASGEVY™ (exagamglogene autotemcel) for the Treatment of Sickle Cell Disease.

Yin, H., Kauffman, K. J., & Anderson, D. G. (2017). Delivery technologies for genome editing. Nature Reviews Drug Discovery, 16(6), 387-399. https://doi.org/10.1038/nrd.2016.280

Alıntılanan çalışmalar

Principles of synthetic biology - PMC, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8578974/
8. Sınıf Biyoteknoloji Konu Anlatımı - Fen Hocam, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://fenhocam.net/8-sinif-biyoteknoloji-konu-anlatimi/
biyoteknolojinin uygulama alanları, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://avys.omu.edu.tr/storage/app/public/tinkilic/62518/2.%20B%C4%B0YOTEKNOLOJ%C4%B0N%C4%B0N%20UYGULAMA%20ALANLARI.pdf
TiKiPedi Yayın Anayasası.docx
Principles of Genetic Engineering - PMC, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7140808/
Role of Recombinant DNA Technology to Improve Life - PMC, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5178364/
GENETİK MÜHENDİSLİĞİ VE BİYOTEKNOLOJİ - Biyolojici, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://biyolojici.net/genetik-muhendisligi-ve-biyoteknoloji/
Biyoteknolojinin alt dalları nelerdir? - Aradığınız cevap YaCevap'ta - Yandex, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://yandex.com.tr/yacevap/c/bilim-ve-egitim/q/biyoteknolojinin-alt-dallari-nelerdir-3349248709
Mechanism and Applications of CRISPR/Cas-9-Mediated Genome ..., erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8388126/
CRISPR-CAS UYGULAMALARI, POTANSİYEL RİSKLER VE YASAL DÜZENLEMELER - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2792384
Genom Düzenlemede CRISPR/Cas9 Çağı ve Lösemideki Uygulamaları - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/pub/kaftbd/issue/44213/545359
Mechanism and Applications of CRISPR/Cas-9-Mediated Genome Editing - PubMed, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34456559/
CRISPR-Cas9 Structures and Mechanisms - PubMed, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28375731/
BIO Türkiye, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://www.bioturkiye.org/congress/docs/abstract-book.pdf
Prime editing for precise and highly versatile genome manipulation - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10989687/
Prime Editing: A Revolutionary Technology for Precise Treatment of Genetic Disorders, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11969253/
Scientists have announced a new gene-editing tool called "prime editing" that avoids some of the pitfalls of CRISPR's genetic "scissors" approach. The new technique is the first to "search-and-replace" genes without breaking DNA. : r/science - Reddit, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://www.reddit.com/r/science/comments/dl1vd4/scientists_have_announced_a_new_geneediting_tool/
Prime Editing: Mechanistic Insights and DNA Repair Modulation - MDPI, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://www.mdpi.com/2073-4409/14/4/277
New Frontiers In Sickle Cell Disease: CRISPR-Based Cures ..., erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://globalrph.com/2025/08/new-frontiers-in-sickle-cell-disease-crispr-based-cures/
Gene therapy for sickle cell disease: recent advances, clinical trials and future directions, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39729054/
CRISPR/Cas9 in the treatment of sickle cell disease (SCD) and its ..., erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11444630/
CRISPR Sickle Cell Gene Therapy: Approaches, Challenges, and Progress - Synthego, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://www.synthego.com/crispr-sickle-cell-disease
CRISPR-Cas9 Gene Editing for Sickle Cell Disease and β-Thalassemia - PubMed, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33283989/
CRISPR/Cas9 System as a Promising Therapy in Thalassemia and ..., erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39794549/
Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi » Makale » GEN TERAPİSİNDE CRISPR-CAS9 - DergiPark, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/pub/cbusbed/issue/65091/905029
Science | Prime Medicine, erişim tarihi Ağustos 11, 2025, https://primemedicine.com/science/