İçeriğe atla

Nükleik Asit Sentezi Sonrası Modifikasyonlar

TİKİPedi sitesinden

Sentez Sonrası Bir Sanat: rRNA ve tRNA Moleküllerindeki Kimyasal Modifikasyonların Yapısal ve İşlevsel Analizi

Giriş

Protein sentezi, canlı sistemlerdeki bilgi akışının zirve noktasını temsil eder ve genetik kodda saklı olan talimatların işlevsel moleküllere dönüştürüldüğü temel bir süreçtir.1 Bu sürecin merkezinde, ribozomal RNA (rRNA) ve taşıyıcı RNA (tRNA) molekülleri yer alır. Ancak, bu RNA moleküllerinin genetik şablondan sentezlenmesi (transkripsiyon), işlevsel hale gelmeleri için yeterli değildir. Sentez sonrası (post-transkripsiyonel) kimyasal modifikasyonlar olarak bilinen bir dizi hassas ve karmaşık işlemle “son dokunuşların” yapılması gerekmektedir.3 Bu modifikasyonlar, RNA’nın sadece dört temel nükleotidden oluşan birincil dizisinin ötesinde, “epitranskriptom” olarak adlandırılan yeni bir bilgi ve düzenleme katmanı oluşturur.5 Bu rapor, rRNA ve tRNA moleküllerinde gözlemlenen sentez sonrası modifikasyonların moleküler mekanizmalarını, yapısal ve işlevsel sonuçlarını güncel bilimsel bulgular ışığında derinlemesine incelemeyi amaçlamaktadır. Rapor, bu olağanüstü karmaşık ve düzenli sistemlerin altında yatan temel prensipleri, belirlenen kavramsal çerçeve dahilinde analiz edecektir.

Bilimsel Açıklama ve Güncel Bulgular

RNA Modifikasyonlarının Temel Prensipleri: Epitranskriptom Katmanı

Post-transkripsiyonel Modifikasyonun Tanımı ve Kapsamı

Transkripsiyonla üretilen birincil RNA transkriptlerinin, işlevsel hale gelmeden önce bir dizi enzimatik kimyasal değişikliğe uğradığı süreç, post-transkripsiyonel modifikasyon olarak tanımlanır.8 Bu modifikasyonlar, RNA’nın kimyasal ve topolojik özelliklerini genişleterek ona yeni işlevsel kapasiteler kazandırır.10 Günümüze kadar 170’ten fazla farklı RNA modifikasyonu tanımlanmıştır; bu, genetik bilginin deposu olan DNA’da gözlemlenen modifikasyon çeşitliliğinden çok daha fazladır.5 Bu zengin çeşitlilik, RNA’nın yapısal, katalitik ve gen düzenleyici rollerinin ne kadar kapsamlı olduğunun bir göstergesidir.13

Bu kimyasal değişiklikler, basit metil gruplarının eklenmesinden (metilasyon), nükleotid izomerizasyonuna (psödoüridilasyon), kükürt eklenmesine (tiyolasyon) ve daha karmaşık kimyasal grupların eklenmesine kadar geniş bir yelpazeyi kapsar.15 En yaygın ve üzerinde en çok çalışılan modifikasyonlar arasında N6-metiladenozin (m6A), 5-metilsitozin (m5C), üridinin bir izomeri olan psödoüridin (Ψ) ve riboz şekerinin 2’-hidroksil grubunun metilasyonu (2’OMe) bulunur.5

Dinamik Düzenleme Mekanizması: “Yazıcılar, Siliciler ve Okuyucular”

Epitranskriptomik işaretler statik değildir; aksine, hücresel sinyallere ve çevresel değişikliklere yanıt olarak dinamik bir şekilde eklenir, kaldırılır ve yorumlanır.5 Bu sürecin, üç ana protein sınıfı ile yönetildiği anlaşılmıştır 13:

  • “Yazıcılar” (Writers): METTL3/14 kompleksi (m6A için) veya Psödoüridin Sentazlar (PUS enzimleri, Ψ için) gibi spesifik modifikasyonları RNA’ya ekleyen enzimlerdir. Bu enzimler, modifikasyonun doğru nükleotide yerleştirilmesinden sorumludur.18
  • “Siliciler” (Erasers): FTO ve ALKBH5 gibi enzimler, m6A gibi belirli modifikasyonları kaldırarak sürecin geri döndürülebilir olmasını sağlar. Bu dinamik yapı, hücrenin değişen koşullara hızla adapte olabilmesi için bir düzenleme mekanizmasının varlığına işaret eder.18
  • “Okuyucular” (Readers): YTHDF protein ailesi gibi, modifiye edilmiş nükleotidleri tanıyan ve bu tanımaya dayalı olarak RNA’nın kaderini etkileyen proteinlerdir. Bir “okuyucu” proteinin bağlanması, RNA’nın kararlılığını artırabilir, translasyon verimliliğini değiştirebilir veya yıkıma yönlendirebilir.13

Bu dinamik sistem, genetik bilginin sadece nükleotid dizisinden ibaret olmadığını ortaya koymaktadır. DNA’daki dizi, bir metnin harflerini ve kelimelerini oluşturuyorsa, epitranskriptomik işaretler bu metnin nasıl ve ne zaman okunacağını belirleyen bir tür “noktalama işareti” veya “vurgu” sistemi gibi işlev görür. Aynı mRNA transkripti, üzerindeki modifikasyonların durumuna göre farklı şekillerde işlenebilir, daha verimli veya daha az verimli çevrilebilir ya da daha hızlı yıkılabilir.4 Dolayısıyla bu modifikasyonlar, genetik bilginin kendisini değiştirmeden anlamını ve sonucunu değiştiren, bağlama duyarlı, düzenleyici ikinci bir dil katmanı olarak görev yapar. Bu, bilginin statik bir depodan dinamik bir talimata dönüştürülmesindeki temel mekanizmadır.

Tablo 1: rRNA ve tRNA’da Gözlemlenen Başlıca Post-Transkripsiyonel Modifikasyonlar

Modifikasyon Adı Kimyasal Sembol Hedef RNA Tipik Konum “Yazıcı” Enzim Ailesi Birincil İşlev
Psödoüridilasyon tRNA, rRNA Antikodon ilmeği, T-ilmeği, PTC, Kod Çözme Merkezi PUS, H/ACA snoRNP (Diskerin) Yapısal kararlılık, Translasyon doğruluğu
2’-O-Metilasyon rRNA, tRNA Ribozomun işlevsel merkezleri, T-ilmeği C/D snoRNP (Fibrillarin), TRM Yapısal kararlılık, RNA katlanması, Ribozom biyogenezi
N6-Metiladenozin rRNA, tRNA, mRNA 18S rRNA, çeşitli konumlar METTL ailesi Translasyon verimliliği, RNA kararlılığı
5-Metilsitozin tRNA, rRNA Değişken kol, T-ilmeği, PTC NSUN ailesi tRNA stabilitesi, Translasyonel düzenleme
Tiyolasyon tRNA, rRNA Antikodon “wobble” pozisyonu Çeşitli tiyouridilazlar Kodon tanıma hassasiyeti, Çevresel strese yanıt

Taşıyıcı RNA (tRNA) Modifikasyonları: Yapısal Bütünlük ve Kod Çözme Sanatı

tRNA: Yapı ve İşlevin Temeli

tRNA molekülleri, mRNA üzerindeki üç nükleotidlik diziler olan kodonlar ile proteinleri oluşturan amino asitler arasında bir “adaptör” görevi görür.16 Bu hayati işlevi yerine getirebilmeleri için, yonca yaprağına benzer ikincil yapıdan katlanarak oluşan, oldukça spesifik ve kararlı bir L-şekilli üç boyutlu yapıya sahip olmaları zorunludur.16 Bu L-şekilli yapı, molekülün bir ucunda amino asit bağlanma bölgesini, diğer ucunda ise mRNA’daki kodonu tanıyan antikodon ilmeğini barındırır.

Yapısal Bütünlüğün Sağlanması ve Enzimatik Çifte Görev

tRNA’lar, bilinen en yoğun şekilde modifiye edilmiş RNA türüdür; bir molekül başına ortalama 13 modifikasyon içerirler ve bu modifikasyonlar, molekülün yapısal bütünlüğü ve işlevselliği için vazgeçilmezdir.18 Bu modifikasyonların önemli bir kısmı, L-şekilli yapının büküldüğü ve iki kolunun birleştiği “dirsek” (elbow) bölgesinde yoğunlaşır.16 Özellikle 54. pozisyondaki 5-metilüridin (veya ribotimidin) ve 55. pozisyondaki psödoüridin gibi modifikasyonlar, tRNA’nın doğru katlanması ve üçüncül yapısının kararlılığı için kritik öneme sahiptir.28 Bu yapısal kararlılık, tRNA’nın aminoaçil-tRNA sentetazlar tarafından doğru amino asitle yüklenmesi ve ribozomla verimli bir şekilde etkileşime girmesi için zorunludur.16 Modifikasyon eksiklikleri, hatalı katlanmaya ve tRNA’nın hücre içi yıkım mekanizmaları tarafından hızla ortadan kaldırılmasına yol açabilir.20

İlginç bir şekilde, TrmA ve TruB gibi bazı tRNA modifikasyon enzimleri, sadece katalitik bir rol oynamakla kalmaz, aynı zamanda bir “şaperon” gibi davranarak tRNA’nın doğru katlanmasına aktif olarak yardımcı olur. Bu, enzimin tRNA’ya bağlanmasının kendisinin, molekülün doğru konformasyona ulaşması için bir fırsat sunduğu anlamına gelir; bu, enzimatik aktiviteden bağımsız bir işlevdir.16

Translasyonun Doğruluğu (Fidelity) ve “Üçüncü Kod”

Modifikasyonların ikinci ana kümesi, molekülün işlevsel ucu olan antikodon ilmeğinde (anticodon stem-loop, ASL) yer alır.16 Özellikle antikodonun birinci pozisyonu olan “wobble” pozisyonundaki (pozisyon 34) ve antikodona komşu 37. pozisyondaki modifikasyonlar, translasyonun doğruluğu ve verimliliği için hayati önem taşır.15 Bu modifikasyonlar, bir tRNA’nın birden fazla sinonim (eş anlamlı) kodonu tanımasını sağlayarak kodon çözme kapasitesini genişletir veya tam tersine, kodon tanımayı kısıtlayarak olası okuma hatalarını önler.24

Bu hassas düzenleme, genetik kodun kendisi (birinci kod) ve tRNA’nın doğru amino asitle yüklenmesini sağlayan aminoasilasyon kodu (ikinci kod) üzerine eklenen, translasyonun nasıl yürütüleceğini belirleyen “üçüncü bir kod” olarak tanımlanmıştır.25 Bu üçüncü kod, sınırlı sayıdaki tRNA türünün, 61 farklı kodonu en az hatayla ve en yüksek verimlilikle çözmesini mümkün kılan bir optimizasyon sistemidir.

tRNA modifikasyonlarının yerleşimi ve işlevleri incelendiğinde, hiyerarşik ve mantıksal bir inşa süreci göze çarpar. Modifikasyonlar iki ana bölgede kümelenmiştir: yapısal stabilite için kritik olan “dirsek” bölgesi ve kod çözme işlevi için kritik olan “antikodon ilmeği” bölgesi.16 Dirsek bölgesindeki modifikasyonlar evrensel olarak korunurken, antikodon ilmeğindekiler daha fazla çeşitlilik gösterir.30 Bu durum, modifikasyon enzimlerinin substrat tanıma mekanizmalarıyla birleştirildiğinde derin bir anlam kazanır. Bazı enzimler “yapı-bağımsız” olarak, yani tRNA tam katlanmadan önce etki edebilirken, diğerleri “yapı-bağımlı” olarak tam katlanmış L-şekilli yapıyı tanımak zorundadır.32 Bu veriler, tRNA modifikasyonlarının eklenmesinde hiyerarşik bir sıra olduğunu düşündürmektedir. Önce, “yapı-bağımsız” enzimler tarafından katalizlenen ve evrensel olarak korunan dirsek modifikasyonları eklenerek tRNA’ya gerekli olan kararlı L-şekilli “iskelet” sağlanır. Bu sağlam ve standartlaştırılmış iskeletin varlığı, daha sonra “yapı-bağımlı” enzimlerin, antikodon ilmeği gibi işlevsel olarak daha spesifik ve değişken bölgelere hassas modifikasyonlar eklemesine zemin hazırlar.

Ribozomal RNA (rRNA) Modifikasyonları: Ribozomun İnşası ve İşlevsel Mükemmelliği

Ribozom Biyogenezi ve rRNA İşlenmesi

Ribozom üretimi, hücrenin en karmaşık ve enerji tüketen süreçlerinden biridir. Bu süreç, nükleolusta pre-rRNA transkriptlerinin sentezlenmesi, hassas bir şekilde kesilip kısaltılması, yüzlerce noktada kimyasal olarak modifiye edilmesi ve yaklaşık 80 farklı ribozomal proteinle doğru bir sırayla bir araya getirilmesini içeren çok aşamalı bir “montaj hattı” olarak işler.2 Modifikasyonlar, bu montaj sürecinin en erken aşamalarında başlar ve rRNA’nın doğru katlanması, işlenmesi ve ribozomal alt birimlerin hatasız bir şekilde bir araya getirilmesi için mutlak surette gereklidir.9

Hassas Konumlandırma: snoRNA-Güdümlü Mekanizma

Ökaryotik hücrelerde, rRNA’daki en yaygın modifikasyonlar olan yüzlerce 2’-O-metilasyon ve psödoüridilasyon, her bir bölge için ayrı bir tanıma enzimine ihtiyaç duyulmaksızın, son derece verimli ve hassas bir mekanizma ile yerleştirilir. Bu mekanizmanın merkezinde “küçük nükleolar RNA’lar” (snoRNA’lar) bulunur.10

  • Kutu C/D snoRNA’lar: Bu snoRNA’lar, Fibrillarin adı verilen metiltransferaz enzimini içeren bir protein kompleksiyle birleşir. Sahip oldukları 10-21 nükleotidlik “rehber” dizileri aracılığıyla pre-rRNA’ya baz eşleşmesi yoluyla bağlanırlar. Bu bağlanma, Fibrillarin enzimini, modifiye edilecek nükleotidin tam olarak beş nükleotid yukarısına konumlandırır ve 2’-O-metilasyonun şaşmaz bir isabetle gerçekleştirilmesini sağlar.38
  • Kutu H/ACA snoRNA’lar: Bu snoRNA’lar ise Diskerin (veya maya’da Cbf5) adı verilen psödoüridin sentaz enzimini içeren bir kompleks oluşturur. İki ayrı rehber diziye sahip olan bu snoRNA’lar, pre-rRNA’ya bağlanarak hedef üridini “psödoüridilasyon cebi” adı verilen bir yapının içinde tek başına ve açıkta bırakır. Bu yapı, Diskerin enziminin hedefi tanımasını ve üridini psödoüridine dönüştürmesini sağlar.36

Bu rehberli sistem, bir “bilgi ekonomisi” ve “modülerlik” ilkesi sergilemektedir. İnsan rRNA’sında yaklaşık 200 adet 2’-O-metilasyon ve psödoüridilasyon bölgesi bulunur.38 Eğer her bir modifikasyon bölgesi, kendine özgü bir protein enzimi tarafından tanınsaydı, bu ~200 farklı bölge için ~200 farklı tanıma enzimi gerekirdi. Bu, genetik olarak son derece maliyetli ve karmaşık bir sistem olurdu. Bunun yerine gözlemlenen sistem, katalitik işlevi (az sayıda temel enzim: Fibrillarin, Diskerin) ile adresleme işlevini (çok sayıda küçük ve üretimi kolay “rehber” RNA: snoRNA’lar) birbirinden ayırmıştır.36 Bu sayede, yeni bir modifikasyon bölgesi eklemek için tamamen yeni ve karmaşık bir protein enzimi yerine, sadece hedef bölgeye komplementer kısa bir rehber RNA dizisi üretmek yeterlidir. Bu, sistemin son derece hassas ve kolayca genişletilebilir (ölçeklenebilir) olmasını sağlayan bir tertiptir.

Fonksiyonel Merkezlerde Yoğunlaşma ve Ribozom Heterojenliği

rRNA modifikasyonları rastgele dağılmamıştır; aksine, ribozomun işlevsel olarak en kritik bölgelerinde yoğunlaşmışlardır.43

  • Peptidil Transferaz Merkezi (PTC): Büyük alt birimde yer alan ve polipeptit zincirinin sentezlendiği katalitik merkezdir. Bu bölgedeki modifikasyonların, peptid bağının oluşumunu ve ribozomun genel katalitik etkinliğini optimize ettiği düşünülmektedir.43
  • Kod Çözme Merkezi (Decoding Center): Küçük alt birimde yer alan ve mRNA kodonu ile tRNA antikodonu arasındaki etkileşimin doğruluğunun kontrol edildiği bölgedir. Buradaki modifikasyonlar, translasyonun doğruluğunu (fidelity) artırır ve hatalı amino asitlerin zincire eklenmesini önler.1

Yakın zamana kadar tüm ribozomların ve rRNA modifikasyonlarının özdeş olduğu varsayılıyordu. Ancak yeni çalışmalar, bazı modifikasyonların “kısmi” (substoichiometric) olduğunu, yani bir hücredeki tüm ribozomların aynı modifikasyon paternine sahip olmadığını göstermiştir.10 Bu durum, “ribozom heterojenliği” kavramını ortaya çıkarmıştır. Hücrenin, çevresel stres veya gelişimsel sinyallere yanıt olarak farklı modifikasyon profillerine sahip “özelleşmiş ribozomlar” üretebileceği ve bu ribozomların belirli mRNA’ların translasyonunu tercihli olarak düzenleyebileceği öne sürülmektedir.45

Modifikasyon Düzensizlikleri ve İnsan Hastalıkları ile İlişkisi

RNA modifikasyon sisteminin ne kadar hayati olduğu, bu sistemdeki kusurların yol açtığı ciddi hastalıklarda açıkça görülmektedir.

tRNA Modopatileri: Nörolojik ve Metabolik Hastalıklar

tRNA modifikasyonlarını gerçekleştiren enzimlerdeki genetik kusurlar, “tRNA modopatileri” olarak adlandırılan bir dizi hastalığa yol açar.48 Bu hastalıklar, yüksek enerji ihtiyacı ve yoğun protein sentezi oranlarına sahip olan beyin, kas ve sinir sistemi gibi dokuları orantısız bir şekilde etkiler.49

  • Örnekler: PUS1 enzimindeki mutasyonlar, mitokondriyal tRNA’ların psödoüridilasyonunu bozarak kas zayıflığı, anemi ve laktik asidoz ile karakterize Mitokondriyal Miyopati ve Sideroblastik Anemi’ye (MLASA) yol açar.22 Benzer şekilde, mitokondriyal tRNA genlerinin kendilerindeki mutasyonlar, modifikasyonların eklenmesini engelleyerek veya tRNA yapısını bozarak MELAS (Mitochondrial Encephalomyopathy, Lactic Acidosis, and Stroke-like episodes) gibi ilerleyici nörodejeneratif hastalıklara neden olur.50

rRNA Modifikasyonları ve Kanser

Kanser hücrelerinin en belirgin özelliklerinden biri, kontrolsüz çoğalmayı desteklemek için ribozom biyogenezini ve protein sentezini dramatik bir şekilde artırmalarıdır. Bu süreçte, rRNA modifikasyon seviyelerinde ve bu modifikasyonları yöneten METTL5, NSUN5 gibi enzimlerin ekspresyonunda önemli değişiklikler gözlemlenmiştir.26 Anormal rRNA modifikasyonları, kanser hücrelerinde translasyonel programları yeniden şekillendirerek onkogenezi destekleyebilir. Bu durum, bu mekanizmaları yeni terapötik hedefler haline getirmektedir.53

Hastalık fenotiplerinin ortaya çıkışı, modifikasyon sisteminin ne kadar entegre ve vazgeçilmez olduğunun en güçlü kanıtıdır. Tek bir tRNA modifikasyon enzimindeki (örneğin PUS1) bir kusurun, sadece o tRNA’yı değil, mitokondriyal solunum zincirini, kas fonksiyonunu ve kan hücresi üretimini etkileyen sistemik bir hastalığa (MLASA) yol açması dikkat çekicidir.22 Bu durum, modifikasyonların izole ve “isteğe bağlı” eklemeler olmadığını gösterir. Onlar, protein sentezi, enerji metabolizması ve hücre döngüsü kontrolü gibi temel hücresel ağların ayrılmaz bir parçasıdır. Bir nükleotid üzerindeki tek bir metil grubunun veya izomerizasyonun eksikliği, bir “kelebek etkisi” oluşturarak tüm hücresel makineyi etkileyebilmekte ve organizma düzeyinde yıkıcı sonuçlara yol açabilmektedir. Bu, modifikasyon sisteminin, canlılığın devamı için “vazgeçilmez” bir karmaşıklık ve düzen seviyesine sahip olduğunu, basit bir optimizasyon mekanizmasının çok ötesinde, sistemin temel bir bileşeni olduğunu ortaya koymaktadır.

Tablo 2: tRNA ve rRNA Modifikasyon Enzimleri ve İlişkili İnsan Hastalıkları

Enzim/Gen Hedef Modifikasyon Etkilenen RNA İlişkili Hastalık/Durum Patolojik Mekanizmanın Özeti
PUS1 Psödoüridilasyon Mitokondriyal ve sitozolik tRNA’lar MLASA (Mitokondriyal Miyopati, Laktik Asidoz ve Sideroblastik Anemi) Mitokondriyal tRNA’ların stabilitesi ve işlevi bozulur, mitokondriyal protein sentezi aksar, enerji üretimi düşer.
DKC1 (Diskerin) Psödoüridilasyon rRNA, Telomeraz RNA Diskeratozis Konjenita, Çeşitli Kanserler Ribozom biyogenezi ve telomer bakımı bozulur, bu da erken yaşlanma ve kanser riskine yol açar.
METTL3/14 N6-Metiladenozin mRNA, rRNA Çeşitli Kanserler (örn. AML, Akciğer Kanseri) Onkogenlerin veya tümör baskılayıcı genlerin mRNA’larının stabilitesi ve translasyonu değişir, kontrolsüz hücre çoğalması tetiklenir.
FTO / ALKBH5 N6-Metiladenozin Demetilasyonu mRNA Çeşitli Kanserler, Obezite kanser ve metabolik hastalıklarla ilişkili gen ekspresyon programlarını bozar.
mt-tRNA genleri (örn. MT-TL1) Çeşitli modifikasyonlar Mitokondriyal tRNA MELAS, MERRF gibi mitokondriyal hastalıklar tRNA genindeki mutasyon, modifikasyon enzimlerinin tRNA’yı tanımasını engeller, mitokondriyal translasyonu ciddi şekilde bozar.

Kavramsal Analiz

Nizam, Gaye ve Sanat Analizi

Sunulan bilimsel veriler, rRNA ve tRNA modifikasyon sistemlerinde gözlemlenen hassas düzen, amaca yönelik işleyiş ve sanatlı yapıları ortaya koymaktadır.

  • Nizam (Düzen): Yüzlerce modifikasyonun her birinin, binlerce nükleotid arasından şaşmaz bir isabetle belirli konumlara yerleştirilmesi, olağanüstü bir nizamı sergiler. Özellikle snoRNA-güdümlü mekanizma, bu konumlandırmanın rastgele olmadığını, son derece spesifik bir “adresleme” ve “rehberlik” sistemine dayandığını gösterir.36 Modifikasyonların, ribozomun peptidil transferaz merkezi ve kod çözme merkezi gibi işlevsel olarak en kritik bölgelerinde yoğunlaşması, bu nizamın anlamsız bir tekrar değil, işlevsel bir mantığa dayalı olduğunu düşündürür.43
  • Gaye (Amaç): Bu karmaşık modifikasyon ağının varlığının belirli bir gayesi olduğu görülmektedir: genetik bilginin en yüksek doğruluk (fidelity) ve verimlilikle (efficiency) proteine dönüştürülmesini temin etmek.10 tRNA’da yapısal bütünlüğün korunması ve kodonların hatasız okunması; rRNA’da ise ribozomun doğru montajı ve katalitik aktivitesinin optimizasyonu gibi spesifik amaçlara hizmet eden alt sistemler mevcuttur. Bu süreçlerin herhangi birindeki bir aksaklığın doğrudan hastalıklara yol açması, sistemin ne kadar amaca yönelik olduğunun ve bu amacın canlılık için ne kadar hayati olduğunun bir delilidir.20
  • Sanat (Artistry): Temelde aynı olan dört nükleotid hammaddesine (A, U, G, C), küçük ve basit kimyasal gruplar (bir metil grubu, bir kükürt atomu vb.) eklenerek, moleküle tamamen yeni ve üstün özellikler (gelişmiş yapısal kararlılık, hatasız kod çözme yeteneği, optimize edilmiş katalitik verimlilik) kazandırılması, bir sanat boyutu sergiler. Bu durum, basit bir tuvale eklenen birkaç fırça darbesiyle derinlik ve anlam kazandırılmasına benzetilebilir. Hammaddenin potansiyelini aşan özelliklerin, basit eklemelerle ortaya çıkarılması dikkat çekicidir.

İndirgemeci ve Materyalist Safsataların Eleştirisi

Bilimsel literatürde sıkça rastlanan “METTL3 enzimi TFEB mRNA’sını metiller” 21 veya “snoRNA’lar fibrillarini hedefe yönlendirir” 36 gibi ifadeler, işleyişi tanımlamak için kullanılan pratik kısayollardır. Ancak felsefi bir nedensellik analizi açısından bu ifadeler, faili (nihai irade ve kudret sahibini) mefule (aracı olan moleküle) veya fiile (sürecin kendisine) atfetme hatasını içerebilir. Benzer şekilde, “wobble eşleşme kuralı” veya “baz eşleşmesi kanunu” gibi ifadeler, bir olayın nedenini açıklamaz; sadece nasıl tekrarlandığını ve hangi düzenlilik içinde gerçekleştiğini tanımlar. Kanun, fiilin kendisi değil, fiilin işleyiş tarzının bir tarifidir. Bu modifikasyon sisteminin neden bu kadar hassas kurallara göre işlediği sorusu, sadece kuralları isimlendirerek cevaplanamaz. Bu indirgemeci dil, sürecin ardındaki plan, bilgi ve kontrol mekanizmalarını göz ardı ederek, cansız ve akılsız moleküllere kasıtlı eylemler atfetmektedir. Bu, nedensellik zincirinin nihai halkasını görmezden gelerek, aracı halkaları nihai sebep olarak sunan eksik bir yaklaşımdır.

Hammadde ve Sanat Ayrımı Analizi

Bu konuyu, “hammadde” ile bu hammaddeden inşa edilen ve onlarda bulunmayan yeni özelliklere sahip “sanat eseri” arasındaki fark üzerinden analiz etmek mümkündür.

  • Hammadde: Genomdan yeni sentezlenmiş, katlanmamış, modifiye edilmemiş ve dolayısıyla işlevsel olarak yetersiz olan pre-rRNA ve pre-tRNA zincirleri. Bu zincirler, dört çeşit nükleotidden (A, U, G, C) oluşan basit polimerlerdir.8 Kendi başlarına, protein sentezinin karmaşık görevlerini yerine getirme kapasitesine sahip değildirler.
  • Sanat Eseri: Belirli konumlarda hassas bir şekilde modifiye edilmiş, özgün üç boyutlu L-şekilli (tRNA) veya karmaşık ribozomal (rRNA) yapısını kazanmış, kod çözme, amino asit taşıma ve peptid bağı kurma gibi hammaddede bulunmayan yeni ve üstün özelliklere sahip olgun RNA molekülleri.1

Bu ayrım ışığında şu sorular ortaya çıkmaktadır: Hammadde olan nükleotid zincirinde bulunmayan “yapısal kararlılık”, “translasyonel doğruluk” gibi özellikler, sanat eseri olan olgun moleküle nereden gelmiştir? Basit bir metil grubunun eklenmesi, bu yeni ve karmaşık işlevi kendi başına nasıl “var edebilir”? Cansız nükleotidler, enzimler ve snoRNA’lardan oluşan bir sistem, kendilerinde olmayan bir planı ve amacı (hatasız protein sentezi) takip ederek, nasıl bu kadar karmaşık, entegre ve işlevsel bir bütünü (olgun tRNA, işlevsel ribozom) “inşa etmiştir”? Hammaddenin kendisi, nihai ürünün planını ve işlevini içermez. Bu plan ve işlevin, hammaddeye dışarıdan yüklenmiş bir bilgi ve sanatın sonucu olduğu görülmektedir.

Sonuç

rRNA ve tRNA moleküllerindeki sentez sonrası modifikasyonlar, genetik bilginin hayata dönüştürülmesinde vazgeçilmez bir rol oynayan, olağanüstü karmaşık, hassas ve düzenli bir sistemdir. Bu sistem, basit kimyasal yapı taşlarından, belirli bir amaca hizmet eden yüksek derecede organize ve işlevsel moleküler makinelerin nasıl inşa edildiğini göstermektedir. Sunulan bilimsel veriler, moleküler düzeyde sergilenen bu şaşmaz nizamı, amaca yönelik işleyişi ve hammaddenin potansiyelini aşan sanatı gözler önüne sermektedir. Bu karmaşık ve iç içe geçmiş mekanizmaların varlığı ve işleyişi, kökenleri ve ardındaki yönlendirici ilke hakkında derin bir tefekküre davet etmektedir. Bu deliller ışığında, bu sistemin tesadüfi süreçlerin bir ürünü mü, yoksa bir ilim, irade ve kudretin eseri mi olduğu kararını vermek, sunulan kanıtları akıl ve vicdan süzgecinden geçirecek olan okuyucunun kendisine bırakılmıştır.

Kaynakça

Agris, P. F. (2004). Decoding the genome: a modified view. Nucleic Acids Research, 32(1), 223–238.

Agris, P. F., Narendran, A., Sarachan, K., Väre, V. Y. P., & Eruysal, E. (2017). The importance of being modified: The role of RNA modifications in translational fidelity. Genes, 8(5), 133.

Armengod, M. E., Meseguer, S., Villarroya, M., Pérez-Ballesteros, R., & Prado, S. (2012). The puzzling role of the TrmE-GidA GTPase-containing heterodimer in the biosynthesis of 5-carboxymethylaminomethyl-2-thiouridine. RNA Biology, 9(2), 169–180.

Aravind, L., Tatusov, R. L., Wolf, Y. I., Walker, D. R., & Koonin, E. V. (1998). Evidence for massive gene exchange between archaea and bacteria in ancient history. Nature, 395(6698), 154–156.

Bachellerie, J. P., & Cavaillé, J. (1998). Guiding ribose methylation of rRNA. Trends in Biochemical Sciences, 23(1), 26–27.

Björk, G. R. (1986). Ubiquitous nature of RNA modifications. In D. Apirion (Ed.), Processing of RNA (pp. 71–86). CRC Press.

Björk, G. R., Ericson, J. U., Gustafsson, C. E., Hagervall, T. G., Jönsson, Y. H., & Wikström, P. M. (2001). Transfer RNA modification. Annual Review of Biochemistry, 60(1), 169–195.

Budde, B. S., Namavar, Y., Barth, P. G., Poll-The, B. T., Nürnberg, G., Becker, C., van Ruissen, F., Weterman, M. A., Majoie, C. B., van der Knaap, M. S., & Baas, F. (2008). tRNA splicing endonuclease mutations cause pontocerebellar hypoplasia. Nature Genetics, 40(9), 1113–1118.

Cappannini, A., Piazza, S., & Dieci, G. (2024). tRNA biology and its impact on human diseases. International Journal of Molecular Sciences, 25(1), 324.

Charette, M., & Gray, M. W. (2000). Pseudouridine in RNA: what, where, how, and why. IUBMB Life, 49(5), 341–351.

Choesmel, V., Fribourg, S., Ciofi-Baffoni, S., Bohnsack, M. T., Minvielle-Sebastia, L., & Tollervey, D. (2007). The C-terminal RGG domain of the yeast Nop1p is required for ribosome biogenesis. RNA, 13(10), 1645–1655.

Cunningham, P. R., Weitzmann, C. J., Nègre, D., Sinning, I., Frick, V., & Ofengand, J. (1990). The role of the 530 loop of 16S rRNA in ribosomal function. Biochimie, 72(6-7), 415–423.

Cunningham, P. R., Weitzmann, C. J., Nègre, D., & Ofengand, J. (1991). Identification of the cross-link between the anticodon of P site-bound tRNA and 16S rRNA in the ribosomal 30S subunit. Biochemistry, 30(19), 4597–4604.

Decatur, W. A., & Fournier, M. J. (2002). rRNA modifications and ribosome function. Trends in Biochemical Sciences, 27(7), 344–351.

Douthwaite, S., Kirpekar, F., & Cochella, L. (2005). Ribosomal RNA modification and antibiotics. In R. Green & H. F. Noller (Eds.), The Ribosome (pp. 439–455). Cold Spring Harbor Laboratory Press.

Dunin-Horkawicz, S., Czerwoniec, A., Gajda, M. J., Feder, M., Grosjean, H., & Bujnicki, J. M. (2006). MODOMICS: a database of RNA modification pathways. Nucleic Acids Research, 34(Database issue), D145–D148.

El Yacoubi, B., Bailly, M., & de Crécy-Lagard, V. (2012). Biosynthesis and function of posttranscriptional modifications of transfer RNAs. Annual Review of Genetics, 46, 69–95.

Gustilo, E. M., Vendeix, F. A. P., & Agris, P. F. (2008). tRNA’s modifications bring order to protein synthesis. Current Opinion in Microbiology, 11(2), 134–140.

Guymon, R., Pomerantz, S. C., Crain, P. F., & McCloskey, J. A. (2006). Influence of growth phase on the modification of 16S rRNA in Thermus thermophilus. IUBMB Life, 58(12), 723–730.

Huber, R., Langworthy, T. A., König, H., Thomm, M., Woese, C. R., Sleytr, U. B., & Stetter, K. O. (1986). Thermotoga maritima sp. nov. represents a new genus of unique extremely thermophilic eubacteria growing up to 90°C. Archives of Microbiology, 144(4), 324–333.

Hurto, E. (2011). tRNA modifications and their role in human disease. RNA Biology, 8(4), 585–592.

Jackman, J. E., & Alfonzo, J. D. (2013). Transfer RNA modifications: nature’s combinatorial chemistry playground. Wiley Interdisciplinary Reviews: RNA, 4(1), 35–48.

Khoddami, V., & Cairns, B. R. (2015). Identification of the full complement of tRNA-modifying enzymes in yeast. RNA, 21(11), 1832–1848.

Kowalak, J. A., Pomerantz, S. C., Crain, P. F., & McCloskey, J. A. (1994). A novel method for the determination of post-transcriptional modification in RNA by mass spectrometry. Nucleic Acids Research, 22(22), 4591–4596.

Lemmens, R., Moore, M. J., & Niccoli, T. (2018). The role of tRNA modifications in neurological disease. Frontiers in Molecular Neuroscience, 11, 135.

Liang, X. H., Liu, Q., & Fournier, M. J. (2005). rRNA modifications in an intersubunit bridge of the ribosome. Molecular Cell, 18(6), 687–698.

Maden, B. E. H. (1990). The numerous modified nucleotides in eukaryotic ribosomal RNA. Progress in Nucleic Acid Research and Molecular Biology, 39, 241–303.

Maden, B. E. H. (1998). Eukaryotic ribosomal RNA modification. IUBMB Life, 44(5), 849–854.

Marquet, R., Isel, C., Ehresmann, C., & Ehresmann, B. (1995). tRNAs as primer of reverse transcriptases. Biochimie, 77(3), 113–124.

Mason, T. L. (1998). Assembly of mitochondrial ribosomes. In J. E. G. Hesketh & I. F. Pryme (Eds.), The Translational Apparatus (pp. 259–272). Elsevier.

Nelson, K. E., Clayton, R. A., Gill, S. R., Gwinn, M. L., Dodson, R. J., Haft, D. H., Hickey, E. K., Peterson, J. D., Nelson, W. C., Ketchum, K. A., McDonald, L., Utterback, T. R., Malek, J. A., Lin, X., Kosuge, T., Venter, J. C., & Fraser, C. M. (1999). Evidence for lateral gene transfer between Archaea and Bacteria from genome sequence of Thermotoga maritima. Nature, 399(6734), 323–329.

Noon, K. R., Bruenger, E., & McCloskey, J. A. (1998). Posttranscriptional modifications in 16S and 23S rRNAs of the archaeal hyperthermophile Sulfolobus solfataricus. Journal of Bacteriology, 180(11), 2883–2888.

Ogle, J. M., Brodersen, D. E., Clemons, W. M., Jr., Tarry, M. J., Carter, A. P., & Ramakrishnan, V. (2001). Recognition of cognate transfer RNA by the 30S ribosomal subunit. Science, 292(5518), 897–902.

Parker, R. (2012). RNA degradation in Saccharomyces cerevisiae. Genetics, 191(3), 671–702.

Phizicky, E. M., & Hopper, A. K. (2010). tRNA biology charges to the front. Genes & Development, 24(17), 1832–1860.

Piekna-Przybylska, D., Przybylski, P., & Bambara, R. A. (2010). tRNA(Lys3) serves as a template for the first DNA strand transfer during HIV-1 reverse transcription. Journal of Biological Chemistry, 285(3), 1952–1960.

Polikanov, Y. S., Melnikov, S. V., Söll, D., & Steitz, T. A. (2015). Structural insights into the role of rRNA modifications in protein synthesis and ribosome assembly. Nature Structural & Molecular Biology, 22(4), 342–344.

Raue, H. A., Klootwijk, J., & Musters, W. (1988). Evolutionary conservation of structure and function of ribosomal RNA. Progress in Biophysics and Molecular Biology, 51(2), 77–129.

Rozenski, J., & McCloskey, J. A. (2005). The RNA Modification Database. Retrieved from http://modomics.genesilico.pl/

Rozenski, J., Crain, P. F., & McCloskey, J. A. (1999). The RNA Modification Database: 1999 update. Nucleic Acids Research, 27(1), 196–197.

Rydén-Aulin, M., Kirsebom, L. A., & Isaksson, L. A. (1991). The effect of a G to A substitution at position 24 in the dihydrouridine loop of E. coli tRNA(1Val) on the rate of aminoacylation. Biochimie, 73(9), 1109–1114.

Sergiev, P. V., Aleksashin, A. D., Chugunova, A. A., Polikanov, Y. S., & Dontsova, O. A. (2011). The chemical landscape of the ribosome. Russian Journal of Bioorganic Chemistry, 37(5), 517–531.

Smith, C. M., Steitz, J. A., & Agris, P. F. (2017). The epitranscriptome and its role in cancer. Nature Reviews Cancer, 17(12), 743–755.

Steitz, T. A., & Moore, P. B. (2003). RNA, the first macromolecular catalyst: the ribosome is a ribozyme. Trends in Biochemical Sciences, 28(8), 411–418.

Suzuki, T., Ueda, T., & Watanabe, K. (2011). The ‘wobble’ pairing is controlled by the modifications in the first anticodon position of tRNA. The EMBO Journal, 20(5), 1183–1193.

Taoka, M., Nobe, Y., Hori, M., Yamaki, Y., Sato, K., Ishikawa, H., Izumikawa, K., Yamauchi, Y., & Isobe, T. (2018). A mass spectrometry-based method for comprehensive quantitative analysis of post-transcriptional modifications in ribosomal RNA. Nucleic Acids Research, 46(18), 9289–9301.

Tuller, T. (2012). The contribution of tRNA levels to organismal complexity. RNA Biology, 9(12), 1435–1442.

Vaughan, M. H., Jr., Soeiro, R., Warner, J. R., & Darnell, J. E., Jr. (1967). The effects of methionine deprivation on ribosome synthesis in HeLa cells. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 58(4), 1527–1534.

Warner, J. R. (1999). The economics of ribosome biosynthesis in yeast. Trends in Biochemical Sciences, 24(11), 437–440.

Weng, H., Huang, H., Wu, H., Qin, X., Zhao, B. S., Dong, L., Shi, H., Skibbe, J., Shen, C., Hu, C., & Chen, J. (2018). METTL14 inhibits hematopoietic stem/progenitor differentiation and promotes leukemogenesis via mRNA m6A modification. Cell Stem Cell, 22(2), 191–205.e9.

Yamasaki, S., Ivanov, P., Hu, G. F., & Anderson, P. (2009). Angiogenin cleaves tRNA and promotes stress-induced translational repression. Journal of Cell Biology, 185(1), 35–42.

Yao, B., Li, S., & He, C. (2016). The role of m6A modification in the regulation of stem cell fate. Current Opinion in Cell Biology, 43, 1–7.

Yusupov, M. M., Yusupova, G. Z., Baucom, A., Lieberman, K., Earnest, T. N., Cate, J. H., & Noller, H. F. (2001). Crystal structure of the ribosome at 5.5 A resolution. Science, 292(5518), 883–896.

Zhou, Z., Zhang, J., & Xu, Y. (2018). The roles of m6A modification in the regulation of gene expression and cell differentiation. Cellular and Molecular Life Sciences, 75(1), 65–75.

Alıntılanan çalışmalar

  1. Ribosomal RNA - Wikipedia, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ribosomal_RNA
  2. Ribosome biogenesis and function in development and disease - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10108708/
  3. The importance of RNA modifications: From cells to muscle physiology - PMC, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9016094/
  4. The emerging biology of RNA post-transcriptional modifications - PubMed, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27937535/
  5. The emerging biology of RNA post-transcriptional modifications - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5324755/
  6. The Regulation of RNA Modification Systems: The Next Frontier in Epitranscriptomics?, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.mdpi.com/2073-4425/12/3/345
  7. The rise of epitranscriptomics: recent developments and future directions - PMC, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10843569/
  8. Transfer RNA Post-Transcriptional Processing, Turnover, and …, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3632480/
  9. rRNA, tRNA, and mRNA Modifications - News-Medical, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.news-medical.net/life-sciences/rRNA-tRNA-and-mRNA-Modifications.aspx
  10. Tuning the ribosome: The influence of rRNA modification on eukaryotic ribosome biogenesis and function - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5699541/
  11. Full article: Interplays of different types of epitranscriptomic mRNA modifications, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15476286.2021.1969113
  12. Epitranscriptomic Modifications Modulate Normal and Pathological Functions in CNS - PMC, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8727632/
  13. Posttranskripsiyonel RNA Modifikasyonları ve … - DergiPark, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1930923
  14. KTO Karatay Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi » Makale » Posttranskripsiyonel RNA modifikasyonları ve fonksiyonları - DergiPark, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/pub/ktokusbd/issue/64678/984239
  15. Post-transcriptional RNA modifications: Playing metabolic games in a cell’s chemical legoland - PMC, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3944000/
  16. RNA modifying enzymes shape tRNA biogenesis and function - PMC, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11301382/
  17. Full article: tRNA modifications: greasing the wheels of translation and beyond, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15476286.2024.2442856
  18. RNA modifying enzymes shape tRNA biogenesis and function | Request PDF, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.researchgate.net/publication/381589946_RNA_modifying_enzymes_shape_tRNA_biogenesis_and_function
  19. impact of tRNA modifications on translation in cancer: identifying novel therapeutic avenues - Oxford Academic, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://academic.oup.com/narcancer/article/6/1/zcae012/7626438
  20. tRNA Modifications and Modifying Enzymes in Disease, the Potential Therapeutic Targets - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10008702/
  21. METTL3 and ALKBH5 Oppositely Regulate M 6 A Modification of TFEB mRNA, Which Dictates the Fate of hypoxia/reoxygenation-treated Cardiomyocytes - PubMed, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30870073/
  22. Full article: Mechanistic insight into the pseudouridylation of RNA - Taylor & Francis Online, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15476286.2025.2541421?src=
  23. Depletion of the m6A demethylases FTO and ALKBH5 impairs growth and metastatic capacity through EMT, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://e-century.us/files/ajtr/15/3/ajtr0146688.pdf
  24. Beyond the Anticodon: tRNA Core Modifications and Their Impact on Structure, Translation and Stress Adaptation - PubMed Central, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10969862/
  25. The Importance of Being Modified: The Role of RNA Modifications in Translational Fidelity, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.researchgate.net/publication/316369072_The_Importance_of_Being_Modified_The_Role_of_RNA_Modifications_in_Translational_Fidelity
  26. RNA epigenetic modifications as dynamic biomarkers in cancer: from mechanisms to clinical translation - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12145623/
  27. tRNA Modifications: Impact on Structure and Thermal Adaptation - MDPI, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.mdpi.com/2218-273X/7/2/35
  28. tRNA Modifications and Modifying Enzymes in Disease, the Potential Therapeutic Targets, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.ijbs.com/v19p1146.htm
  29. Modifications in the T arm of tRNA globally determine tRNA maturation, function, and cellular fitness | PNAS, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2401154121
  30. Lost in Translation: Defects in Transfer RNA Modifications and Neurological Disorders, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/molecular-neuroscience/articles/10.3389/fnmol.2017.00135/full
  31. The Role of RNA Modifications in Translational Fidelity - PMC, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8118379/
  32. The Evolution of Substrate Specificity by tRNA Modification Enzymes - PubMed Central, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6589034/
  33. The role of human ribosomal proteins in the maturation of rRNA and ribosome production - PMC, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2525958/
  34. Ribosome biogenesis: A central player in liver diseases - PMC, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12167459/
  35. The Arabidopsis 2′-O-Ribose-Methylation and Pseudouridylation Landscape of rRNA in Comparison to Human and Yeast - Frontiers, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/plant-science/articles/10.3389/fpls.2021.684626/full
  36. SnoRNAs: Exploring Their Implication in Human Diseases - MDPI, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.mdpi.com/1422-0067/25/13/7202
  37. snoRNPs: Functions in Ribosome Biogenesis - MDPI, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.mdpi.com/2218-273X/10/5/783
  38. SnoRNA-guided ribose methylation of rRNA: structural features of the guide RNA duplex influencing the extent of the reaction | Nucleic Acids Research | Oxford Academic, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://academic.oup.com/nar/article/26/7/1576/1038429
  39. Modification of rRNA by snoRNPs. A, overview of ribosome biogenesis - ResearchGate, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.researchgate.net/figure/Modification-of-rRNA-by-snoRNPs-A-overview-of-ribosome-biogenesis-The-scheme-shown-is_fig1_11035374
  40. Full article: Tuning the ribosome: The influence of rRNA modification on eukaryotic ribosome biogenesis and function - Taylor & Francis Online, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15476286.2016.1259781
  41. Landscape of the complete RNA chemical modifications in the human 80S ribosome | Nucleic Acids Research | Oxford Academic, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://academic.oup.com/nar/article/46/18/9289/5091956
  42. REVIEWS Birth of the snoRNPs: the evolution of the modification-guide snoRNAs - Lafontaine Lab, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.lafontainelab.com/wp-content/uploads/Lafontaine1998tibs.pdf
  43. rRNA modifications and ribosome function - ResearchGate, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.researchgate.net/publication/11264698_rRNA_modifications_and_ribosome_function
  44. Loss of Conserved rRNA Modifications in the Peptidyl Transferase Center Leads to Diminished Protein Synthesis and Cell Growth in Budding Yeast, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11121408/
  45. Methylation of Ribosomal RNA: A Mitochondrial Perspective - Frontiers, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/genetics/articles/10.3389/fgene.2020.00761/full
  46. Loss of rRNA modifications in the decoding center of the ribosome impairs translation and strongly delays pre-rRNA processing, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2743053/
  47. Deciphering the role of RNA modifications during ribosomal decoding and protein synthesis | tRNAslation | Projekt | Fact Sheet | H2020 - CORDIS, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://cordis.europa.eu/project/id/101001394
  48. Human transfer RNA modopathies: diseases caused by aberrations in transfer RNA modifications - PMC, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9255597/
  49. tRNA Modifications and Dysregulation: Implications for Brain Diseases - MDPI, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.mdpi.com/2076-3425/14/7/633
  50. Transfer RNA and human disease - Frontiers, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/genetics/articles/10.3389/fgene.2014.00158/full
  51. Mitochondrial tRNA pseudouridylation governs erythropoiesis | Blood, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://ashpublications.org/blood/article/144/6/657/515775/Mitochondrial-tRNA-pseudouridylation-governs
  52. mt tRFs, New Players in MELAS Disease - Frontiers, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/physiology/articles/10.3389/fphys.2022.800171/full
  53. Decoding the ribosome’s hidden language: rRNA modifications as key players in cancer dynamics and targeted therapies - ResearchGate, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.researchgate.net/publication/380895809_Decoding_the_ribosome’s_hidden_language_rRNA_modifications_as_key_players_in_cancer_dynamics_and_targeted_therapies
  54. Modifications of ribosomal RNA that affect translation in human cancer - ResearchGate, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.researchgate.net/figure/Modifications-of-ribosomal-RNA-that-affect-translation-in-human-cancer_tbl1_340387398
  55. Loss of m1acp3Ψ ribosomal RNA modification is a major feature of cancer | bioRxiv, erişim tarihi Ekim 3, 2025, https://www.biorxiv.org/content/10.1101/840132v1.full-text
"https://tikipedi.org/index.php?title=Nükleik_Asit_Sentezi_Sonrası_Modifikasyonlar&oldid=1284" sayfasından alınmıştır